Κυριακή 27 Φεβρουαρίου 2011
῾Η λιτανεία τῶν ἱερῶν εἰκόνων (κυριακὴ ὀρθοδοξίας)
῾Η ἐν τοῖς «Διπτύχοις»
τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος
δημοσίευσις τῆς λιτανείας τῶν ἱ. εἰκόνων
ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΚΗΝ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ
῾Ο ἀείμνηστος ᾿Εμμανουὴλ Φαρλέκας, πρωτονοτάριος τῆς ἀρχιεπισκοπῆς ᾿Αθηνῶν, ἐξέδιδεν ἀπὸ τοῦ 1924 μέχρι τοῦ 1951 «ἐγκόλπιον ἐκκλησιαστικὸν ἡμε¬ρολόγιον», τὴν ἔκδοσιν τοῦ ὁποίου ἀργότερον ἐσυνέχισεν ἡ ἐκκλησία τῆς ῾Ελ¬λάδος. ἐν τῷ ἡμερολογίῳ τοῦ 1935 εἰς τὴν κυριακὴν τῆς ὀρθοδοξίας ὁ ᾿Εμ. Φαρ¬λέ¬κας σημειοῖ· «πρὸς εὐκολίαν τῶν εὐλαβεστάτων ἐφημερίων καταχωρίζονται αἱ εἰς τὸ τέλος τῆς ὑπὸ τοῦ μακ. ἀρχιεπισκόπου ἡμῶν καθιερωμένης λιτανείας πρὸ τῆς εἰσόδου τοῦ ναοῦ ἀναγινωσκόμεναι περικοπαὶ ἐκ τοῦ ἐν τῷ τριῳδίῳ Συνοδικοῦ τῆς ζ῞ οἰκουμενικῆς συνόδου». ἀκολουθεῖ ἡ γνωστὴ εὐχὴ «Οἱ προφῆται ὡς εἶδον, οἱ ἀπόστολοι ὡς ἐδίδαξαν...», μετὰ τοῦ «αἰωνία ἡ μνήμη» ψαλλομένου ἐκ τρίτου, καὶ μέχρι τῆς φράσεως «καὶ πάντων τῶν ἁγίων. ἀμήν». εἶτα ψάλλεται τὸ «Τίς Θεὸς μέγας» καὶ λήγει ἡ λιτανεία. ἑπομένως τὴν λιτανείαν ταύτην καὶ τὸ ἀναγι¬νω¬σκόμενον ἐκ τοῦ Συνοδικοῦ ἀπόσπασμα καθιέρωσε διὰ πρώτην φορὰν ἐν τοῖς νεω¬τέ¬ροις χρόνοις εἰς τὴν ῾Ελλαδικὴν ἐκκλησίαν ὁ ἀρχιεπίσκοπος ᾿Αθηνῶν Χρυσό-στομος (Α΄) Παπαδόπουλος (1923-1938)
Εἰς τὸ «῾Ημερολόγιον τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος» τοῦ ἔτους 1954 (μικροῦ σχήματος, 12 Χ 17 ἑκ., ἐγκόλπιον, συνέχεια ἀπὸ τοῦ 1951 τοῦ ἐπὶ τριακον¬τα¬ετίαν ἐκδοθέντος ὑπὸ ᾿Εμ. Φαρλέκα ἡμερολογίου) κατὰ τὴν α΄ κυριακὴν τῶν νη¬στειῶν (τῆς ὀρθοδοξίας) ἀναγράφεται σύντομος τάξις τῆς λιτανείας μετὰ τὸ ᾀσμα¬τικὸν τῆς δοξολογίας (ἄνευ ὑποτίτλου τινός), ἥ τις ἐφεξῆς θὰ καλῆται σύντομος.
Σημειωτέον ὅτι ἡ τοιαύτη λιτανεία οὔτε ἐν τῷ τυπικῷ Βιολάκη προβλέπεται οὔτε ἐν Φαναρίῳ τελεῖται· ἀνάλογος ὅμως λιτανεία τελεῖται ἐν τοῖς πατριαρχείοις ᾿Αλεξανδρείας καὶ ᾿Ιεροσολύμων. ἀπὸ τοῦ ἔτους 1951 ἤρξατο καὶ ὁ ἀείμνηστος Γεώργιος Μπεκατῶρος νὰ ἐκδίδῃ τὴν «Τάξιν τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν» (κατὰ τὸ τυπικὸν τῆς μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ἐκκλησίας), ἔνθα ἐδημοσίευε τὴν λιτανείαν τῶν ἱερῶν εἰκόνων «κατὰ τὴν τάξιν τῶν πατριαρχείων ᾿Αλεξανδρείας καὶ ᾿Ιερο¬σο¬λύμων», ὡς ἐδηλοῦτο εἰς σχετικὸν ὑπότιτλον (Τάξις 1954, σ. 65). ἡ λιτανεία αὕτη ἐφεξῆς θὰ καλῆται ἐκτενής, διότι εἶναι μεγαλειτέρα καὶ πλουσιωτέρα τῆς συντόμου τάξεως, ἥ τις εἶχε καθιερωθῆ ἐν τῷ μητροπολιτικῷ ναῷ ᾿Αθηνῶν.
Εἰς τὰ ἡμερολόγια τῶν ἐτῶν 1956 καὶ 1958 μετὰ τὴν δοξολογίαν σημειοῦται ἁπλῶς ὅτι μετὰ τὸ ᾀσματικὸν τελεῖται ἡ λιτανεία «κατὰ τὴν ἐν ἡμερολογίοις προηγουμένων ἐτῶν διάταξιν», ἡ δὲ τάξις τῆς λιτανείας δὲν ἐπαναλαμβάνεται.
Εἰς τὸ ἡμερολόγιον τοῦ ἔτους 1959 ἡ σύντομος τελετὴ τῆς λιτανείας τίθεται μετὰ τὴν λειτουργίαν, ἀναγραφομένη διεξοδικώτερόν πως ἀπὸ ὅ,τι εἰς τὰ προ¬η¬γούμενα ἔτη, μὲ ὑπότιτλον «῾Η τάξις τῆς λιτανεύσεως τῶν ἱερῶν εἰκόνων». δια¬τη¬ρεῖται πάντως ἡ σύντομος λιτανεία καὶ εὐχὴ ἡ ὁρισθεῖσα ὑπὸ τοῦ ἀρχιε¬πι¬σκόπου Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου.
Εἰς τὰ ἡμερολόγια τῶν ἐτῶν 1960-1969 ἡ σύντομος τελετὴ τίθεται μετὰ τὸ ᾀσματικὸν τῆς δοξολογίας, κατὰ δὲ τὰ λοιπὰ ἔχει ὡς ἐν τῷ ἡμερολογίῳ τοῦ 1959. καθ᾿ ὅλον αὐτὸ τὸ διάστημα ὁ Γ. Μπεκατῶρος ἐκδίδων τὴν Τάξιν αὐτοῦ ἐδημοσίευε μόνον τὴν ἐκτενῆ τελετὴν τῆς λιτανείας.
Εἰς τὸ ἡμερολόγιον τοῦ ἔτους 1970 ὑπάρχουν ἱκαναὶ καὶ ἀξιόλογοι μεταβολαὶ βελτιωτικαὶ τῆς ἐμφανίσεως καὶ τοῦ περιεχομένου αὐτοῦ. κατ᾿ ἀρχὰς μεγαλώνει τὸ σχῆμα τοῦ βιβλίου (γίνεται 14 Χ 21 ἑκ.), εἶτα ἐμπλουτίζεται τὸ περιεχόμενον τοῦ τυπικοῦ, ἐνῷ καὶ τὸ διοικητικὸν τμῆμα ἐμφανίζεται πλουσιώτερον. εἰς τὴν κυριακὴν τῆς ὀρθοδοξίας διὰ πρώτην φορὰν παρατίθενται καὶ αἱ δύο τάξεις λι¬τα¬νεύσεως τῶν εἰκόνων, ἡ συνήθης σύντομος μὲ τὴν γνωστὴν ἐπιγραφὴν «῾Η τάξις τῆς λιτανεύσεως τῶν ἱερῶν εἰκόνων» καὶ ἡ ὀλίγον ἐκτενὴς «κατὰ τὴν τάξιν τῶν πατριαρχείων ᾿Αλεξανδρείας καὶ ᾿Ιεροσολύμων». προφανῶς ἡ προσθήκη αὐτὴ ἐγέ¬νε¬το κατόπιν μελέτης καὶ εἰδικῆς ἀποφάσεως ἐντὸς τοῦ γενικωτέρου πλαισίου ἐμπλουτισμοῦ καὶ βελτιώσεως τοῦ τυπικοῦ τοῦ ἡμερολογίου κατὰ τὸ ἔτος ἐκεῖνο, διότι εἰς τὴν σύνταξιν τοῦ τυπικοῦ συμμετεῖχε καὶ ὁ Γ. Μπεκατῶρος. ἔκτοτε εἰς ὅλα τὰ ἔτη μέχρι τοῦ 2006 –μὲ ὡρισμένας ἐξαιρέσεις– δημοσιεύονται εἰς τὸ «῾Η¬με¬ρο¬λόγιον» (ἀργότερον «Δίπτυχα») ἀμφότεραι αἱ τάξεις τῆς λιτανεύσεως.
Εἰς τὰ ἡμερολόγια τῶν ἐτῶν 1971 καὶ 1972 δημοσιεύονται ἀμφότεραι αἱ τά¬ξεις, ὅπως καὶ τῷ 1970.
Εἰς τὰ ἡμερολόγια τῶν ἐτῶν 1973 καὶ 1974 δημοσιεύεται μόνον ἡ συνήθης καὶ συντομωτέρα τάξις, διὰ δὲ τὴν λιτάνευσιν κατὰ τὴν τάξιν τῶν πατριαρχείων ᾿Αλεξανδρείας καὶ ᾿Ιεροσολύμων, ἐτίθετο ὑποσημείωσις παραπέμπουσα εἰς τὰ ἡμερολόγια τῶν ἐτῶν 1970-1972.
Εἰς τὰ ἡμερολόγια τῶν ἐτῶν 1975-1977, 1979-1985, 1989-1992 δημοσιεύ¬ον-ται ἀμφότεραι αἱ τάξεις μὲ τὰς αὐτὰς ἐπιγραφάς, ὡς τῷ 1970. σημειωτέον ὅτι τὸ τυπικὸν εἰς τὰ ἡμερολόγια τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος ἀπὸ τοῦ 1975 περίπου μέχρι τοῦ 2001 κατηρτίζετο ὑπὸ τοῦ ἀειμνήστου πρωτοψάλτου ᾿Αποστόλου Βαλ¬λην¬δρᾶ πλὴν ἐξαιρέσεών τινων.
Κατὰ τὰ ἔτη 1986-1988 ἐν τοῖς ἡμερολογίοις δημοσιεύεται μόνον ἡ σύντομος τάξις καὶ οὐδαμοῦ γίνεται μνεία τῆς τάξεως τῶν πατριαρχείων ᾿Αλεξανδρείας καὶ ᾿Ιεροσολύμων.
᾿Απὸ τοῦ ἔτους 1991 ἤρξατο ἐκδιδόμενον τὸ ἐτήσιον ἡμερολόγιον τῆς ἐκκλη¬σίας τῆς Κύπρου. εἰς αὐτὸ δημοσιεύεται ἡ λιτανεία τῶν ἱερῶν εἰκόνων μόνον κατὰ τὴν ἐκτενῆ τάξιν (Η.Ε.Κ. 1999, σ. 134).
᾿Απὸ τοῦ ἔτους 1993 ἤρξατο ἐκδιδόμενον τὸ ἐτήσιον ἡμερολόγιον τοῦ οἰκουμε¬νικοῦ πατριαρχείου. τὸ τυπικὸν μέρος αὐτοῦ καταρτίζεται ὑπὸ τοῦ οἰκονόμου Με¬λε¬τίου Σακκουλίδη. κατὰ τὴν κυριακὴν τῆς ὀρθοδοξίας δὲν ὑπάρχει πρὸ τῆς λει¬τουρ¬γίας λιτανεία τῶν εἰκόνων, ὅπως εἴδαμεν εἰς τὰς ἐκκλησίας ᾿Αλεξανδρείας, ᾿Ιεροσολύμων, Κύπρου, καὶ ῾Ελλάδος, ἀλλὰ μόνον μετὰ τὴν λειτουργίαν τελεῖται τὸ τρισάγιον πάντων τῶν τελευτησάντων χριστιανῶν (Τ.Μ.Ε. σ. 338 §30) ἢ τῶν ὑπὲρ τῆς πίστεως ἡμῶν τελειωθέντων (Η.Ο.Π. 2006, σ. 135). μετὰ τὴν ἀπόλυσιν τοῦ τρισαγίου, τοῦ πατριάρχου πορευομένου ἐκ τοῦ ναοῦ πρὸς τὸν πατριαρχικὸν οἶκον σχηματίζεται μικρὰ πομπή, τῶν συμμετεχόντων κρατούντων καὶ εἰκόνας, ἀλλ᾿ οὔτε εὐχή τις λέγεται οὔτε τὸ ἀπολυτίκιον τῆς ἡμέρας οὔτε τὸ «Τίς Θεὸς μέγας»· μόνον ὁ πατριάρχης εὐλογεῖ διὰ μικρᾶς εἰκόνος τοῦ Χριστοῦ τὸ πλῆθος τῶν πιστῶν. ὑπὸ τοῦ Τ.Μ.Ε. προβλέπεται μὲν τὸ τρισάγιον τῶν κεκοιμημένων, ἀλλ᾿ ὄχι ἡ ἐπακόλουθος πομπὴ μετὰ εἰκόνων ἀνὰ χεῖρας, πρᾶξις ἄγνωστος ἐν Φαναρίῳ τοὐλάχιστον μέχρι τοῦ ἔτους 1935 (Τυπικὸν ᾿Αγγέλου Βουδούρη, ἔκ¬δο¬σις 1997, σ. 232 [§254]).
᾿Απὸ τοῦ ἔτους 1996 ἐκδίδεται ἐν ᾿Αθήναις τὸ ἐτήσιον «Μικρὸν τυπικὸν» (κατὰ τὸ τυπικὸν τῆς μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ἐκκλησίας) συντασσόμενον ὑπὸ ἐπι¬τροπῆς, ἀνωνύμου παραμενούσης ἄχρι τοῦδε. εἰς τὴν κυριακὴν τῆς ὀρθοδοξίας δη¬μοσιεύονται μέχρι σήμερον ἀμφότεραι αἱ τάξεις τῆς λιτανείας, ἥ τε σύντομος καὶ ἡ ἐκτενής.
᾿Επίσης ἀπὸ τοῦ ἔτους 1996 ἤρξατο ἐκδιδομένη ὑπὸ τοῦ ᾿Αποστόλου Παπα¬χρίστου ἡ ἐτήσιος «Τυπικὴ διάταξις» τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν». εἰς τὴν κυριακὴν τῆς ὀρθοδοξίας κατὰ μὲν τὸ 1996 ἐδημοσίευσε τὴν ἐκτενῆ τάξιν ὡς εἶχεν αὐτὴν ὁ Γ. Μπεκατῶρος, ἀπὸ δὲ τοῦ 1997 ἄχρι τοῦ 2005 ἐδημοσίευε τὴν ἐκτενῆ τάξιν, ἀλλὰ συνεπλήρωσεν αὐτοβούλως αὐτὴν καὶ δι᾿ ἑτέρων τμημάτων ἐκ τοῦ Συνο¬δι¬κοῦ· κυρίως δὲ προσετέθησαν διὰ πρώτην φορὰν ἐνταῦθα καὶ ἀναθεματισμοὶ τῶν αἱρετικῶν. καὶ ναὶ μὲν συνεχίζει ὁ ἐκδότης νὰ ἐπιγράφῃ τὴν λιτανείαν «κατὰ τὴν τάξιν τῶν πατριαρχείων ᾿Αλεξανδρείας καί ᾿Ιεροσολύμων», ἀλλ᾿ εἶναι πρόδηλον ὅτι οὕτως ἐσχηματίσθη καὶ τρίτη παραλλαγὴ τῆς αὐτῆς λιτανείας, ἥ τις ἐφεξῆς θὰ καλῆται ἐκτενεστέρα. εἰς τὴν «Τυπικὴν διάταξιν» τοῦ ἔτους 2006 ὁ ᾿Απ. Παπαχρῖστος δημοσιεύει καὶ τὴν ἐκτενεστέραν τάξιν καὶ τὴν γνωστὴν σύντομον· μάλιστα δὲ τὴν σύντομον ἐπιγράφει ἐσφαλμένως ὡς λιτανείαν «κατὰ τὴν τάξιν τοῦ πατριαρ¬χείου Κωνσταντινουπόλεως».
Εἰς τὰ «Δίπτυχα», ὡς μετωνομάσθη τὸ ἡμερολόγιον τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος ἀπὸ τοῦ 1989, τῶν ἐτῶν 1999-2001 δημοσιεύονται ἀμφότεραι αἱ τάξεις τῆς λιτανείας, ἡ σύντομος καὶ ἡ ἐκτενής.
Τῷ 2001 ἐκδίδεται ὑπὸ τοῦ ἀρχιμανδρίτου Πατρικίου Καλεώδη ὁ «Κῶδιξ εἰδι¬κῶν θεμάτων ἐκκλησιαστικῆς τάξεως καὶ ἐκκλησιαστικῆς ἐθιμοτυπίας», ὅπου ἀναγράφεται ἀναλυτικῶς ἡ τάξις τῆς λιτανείας ἐν τῷ καθεδρικῷ ναῷ ᾿Αθηνῶν (σ. 106-108, §§31-36). πρόκειται περὶ τῆς ἐκτενοῦς λιτανείας, ἥ τις χαρακτηρίζεται ὡς τελουμένη «κατὰ τὸ τυπικὸν τοῦ πατριαρχείου ᾿Ιεροσολύμων». εἰς τὴν §30 τῆς σ. 106 προβλέπει ὁ κῶδιξ καὶ τὴν συνοπτικὴν τελετήν, ἀλλὰ σχεδὸν πάντοτε τελεῖται μεγαλοπρεπῶς ἡ ἐκτενὴς λιτανεία, διότι γίνεται ἀρχιεπισκοπικὴ καὶ συνοδικὴ θεία λειτουργία, παρίσταται δὲ ἀνέκαθεν ὁ πρόεδρος τῆς δημοκρατίας καὶ ἄλλοι πολιτικοὶ ἀρχηγοὶ καὶ ἐπίσημοι.
Εἰς τὰ «Δίπτυχα» τοῦ ἔτους 2002 δημοσιεύεται αἴφνης μόνον ἡ ἐκτενὴς λιτανεία κατὰ τὴν τάξιν τῶν πατριαρχείων ᾿Αλεξανδρείας καὶ ᾿Ιεροσολύμων, πα¬ρα¬λείπεται δὲ διὰ πρώτην φορὰν ἡ σύντομος. ἴσως τοῦτο νὰ ὀφείλεται εἰς τυπογραφικὸν ἀβλέπτημα ἢ εἰς τὸ ὅτι κατὰ τὸ ἔτος τοῦτο συντάκτης τοῦ τυπικοῦ τῶν Διπτύχων εἶναι ὁ ᾿Απόστολος Παπαχρῖστος (μέχρι τοῦ ἔτους 2006).
Εἰς τὰ «Δίπτυχα» τοῦ ἔτους 2003 καὶ πάλιν δημοσιεύεται μόνον μία λιτανεία μὲ τὴν ἐπιγραφὴν μὲν «κατὰ τὴν τάξιν τῶν πατριαρχείων ᾿Αλεξανδρείας καὶ ᾿Ιεροσολύμων», ἀλλὰ πρόκειται περὶ τῆς ἐκτενεστέρας μορφῆς (μετὰ τῶν ἀνα¬θε¬ματισμῶν, τοὺς ὁποίους ὁ συντάκτης τοῦ τυπικοῦ αὐτοβούλως ἔχει προσθέσει εἰς τὴν τελετὴν ἐκ τοῦ ἐν τῷ τριῳδίῳ Συνοδικοῦ τῆς ὀρθοδοξίας).
Τῷ 2004 δημοσιεύεται εἰς τὰ «Δίπτυχα» πρῶτον ἡ σύντομος τάξις, ἥ τις καὶ ἐδῶ ἐπιγράφεται ἐσφαλμένως ὡς «λιτανεία τῶν ἱερῶν εἰκόνων κατὰ τὴν τάξιν τοῦ πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως», καὶ εἶτα ἡ ἐκτενεστέρα τάξις. τὰ αὐτὰ ἐπα¬να¬λαμβάνονται καὶ κατὰ τὰ ἔτη 2005 καὶ 2006. ὡς ὅμως ἐδηλώθη ἐν τοῖς ἔμ¬προ¬σθεν, ἡ σύντομος τάξις τῆς λιτανείας καθωρίσθη ὑπὸ τοῦ ἀρχιεπισκόπου Χρυ¬σο¬στόμου Παπαδοπούλου, καὶ προέρχεται μὲν ἐκ τῆς σχετικῆς διατάξεως τοῦ τρι¬ῳ-δίου, ἀλλὰ δὲν συνηθίζεται εἰς τὴν τάξιν τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου. ἑπομέ¬νως ἡ εἰς τὸν ὑπότιτλον φράσις «κατὰ τὴν τάξιν τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου» πρέπει νὰ θεωρηθῇ ἐσφαλμένη καὶ ὀβελιστέα.
Εἶναι σαφὲς ἐκ τῶν ἀνωτέρω ὅτι ἡ ἐκτενὴς τάξις τῶν πατριαρχείων ᾿Αλε¬ξαν¬δρείας καὶ ᾿Ιεροσολύμων δημοσιεύεται μὲν εἰς τὸ ἡμερολόγιον τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος ἀπὸ τοῦ ἔτους 1970, ἦτο ὅμως γνωστὴ καὶ παλαιότερον, τοὐλάχιστον ἀπὸ τοῦ 1951 (1954) μὲ τὴν Τάξιν τοῦ Γ. Μπεκατώρου, ἠκολουθεῖτο δὲ εἰς ὡρι¬σμέ¬νας ἐνορίας καὶ μητροπόλεις ὡς τοπικὸν ἔθος. αὐθαιρέτως κατὰ τὸ 1997 ἐνε¬πλου¬τίσθη εἰς ἰδιωτικὴν ἔκδοσιν μὲ ἀναθεματισμούς, καθόσον αἱ τοιαῦται προ¬σ¬θῆκαι ἐγένοντο ἄνευ ἀποφάσεως κάποιας ἐκκλησιαστικῆς ἀρχῆς.
Σημειωτέον ἐπίσης ὅτι εἰς τὰ τυπικὰ τῆς λαύρας τοῦ ἁγίου Σάββα (Βενετία 1643, κεφ. 32) καὶ τοῦ Γεωργίου ῾Ρήγα (ἔκδοσις 1994, σ. 775) προβλέπεται λιτανεία τῶν εἰκόνων ἐκτὸς τοῦ ναοῦ καὶ ἀνάγνωσις ὅλου τοῦ συνοδικοῦ, ὡς ἔχει ἐν τῷ τριῳδίῳ. οἱαδήποτε λιτανεία τῶν εἰκόνων καὶ ἀνάγνωσις τοῦ Συνοδικοῦ εἶναι ἄγνωστος εἰς τὰ ἀθωνικὰ τυπικὰ τῆς ἁγίου Διονυσίου (σ. 442-443) καὶ τῆς ἁγίου Παύλου (χφ. 372, σ. 271), ἀλλὰ καὶ εἰς τὰ πατριαρχικὰ τυπικά.
Συμφώνως μὲ ἀπόφασιν τῆς ἱ. συνόδου τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος, ληφθεῖσαν τῇ 6ῃ ἀπριλίου 2006, εἰς τὰ «Δίπτυχα» τοῦ ἔτους 2007 θὰ δημοσιευθῇ χάριν ὁμοιομορφίας μόνον μία τάξις λιτανεύσεως διὰ τὴν κυριακὴν τῆς ὀρθοδοξίας, ἡ τηρουμένη ἐν τῷ καθεδρικῷ ναῷ τῆς ἱ. ἀρχιεπισκοπῆς ᾿Αθηνῶν (ἤ τοι ἡ «ἐκτε¬νὴς» ἡ προερχομένη, ὡς λέγεται, ἐκ τοῦ τυπικοῦ τοῦ πατριαρχείου ᾿Ιεροσολύμων), ἐλαφρῶς προσηρμοσμένη εἰς τὰς ἀνάγκας τῶν ἐνοριακῶν ναῶν, ἔνθα συχνάκις ἡ ὅ¬λη τελετὴ διεξάγεται ὑπὸ ἑνὸς καὶ μόνου ἱερέως. διὰ τῆς ἀποφάσεως ταύτης ἐπισήμως λύεται ὑπὸ τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος τὸ ὑφιστάμενον μέχρι σήμερον πρόβλημα ποίαν τάξιν ἔπρεπε νὰ ἀκολουθήσῃ ὁ τελετουργὸς διὰ ταύτην τὴν λιτανείαν τῶν ἱερῶν εἰκόνων.
Διονύσιος Ἀνατολικιώτης
(ἐδημοσιεύθη στὸν «᾿Εφημέριο», ἔτος 56ον, τεῦχος 2, φεβρουάριος 2007)
Νεώτερον σημείωμα, 7/1/2011.
1. Εἰς τὰ «Δίπτυχα» τῶν ἐτῶν 2007 καὶ 2008 ἐδημοσιεύθη πράγματι μόνον ἡ ἐκτενὴς τάξις λιτανεύσεως τῶν εἰκόνων. ἐπειδὴ ὅμως εἰς πολλοὺς ναοὺς τῆς ἐπαρχίας δὲν ὑπάρχουν αἱ προϋποθέσεις διὰ τὴν τήρησίν της καὶ κατόπιν αἰτήσεως πολλῶν πιστῶν (κληρικῶν καὶ λαϊκῶν), ἀπὸ τοῦ 2009 δημοσιεύονται ἀμφότεραι αἱ λιτανεῖαι, καὶ ἡ σύντομος καὶ ἡ ἐκτενής, πρὸς ἐξυπηρέτησιν πάντων. καὶ νομίζω ὅτι τοῦτο εἶναι τὸ καλλίτερον.
2. ᾿Απὸ τοῦ ἔτους 2008 συντάκτης τοῦ ἐτησίου τυπικοῦ τοῦ ἡμερολογίου τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου εἶναι ὁ πρωτοπρεσβύτερος τοῦ οἰκου¬με-νικοῦ θρόνου Γεώργιος Λαδουκάκης.
τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος
δημοσίευσις τῆς λιτανείας τῶν ἱ. εἰκόνων
ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΚΗΝ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ
῾Ο ἀείμνηστος ᾿Εμμανουὴλ Φαρλέκας, πρωτονοτάριος τῆς ἀρχιεπισκοπῆς ᾿Αθηνῶν, ἐξέδιδεν ἀπὸ τοῦ 1924 μέχρι τοῦ 1951 «ἐγκόλπιον ἐκκλησιαστικὸν ἡμε¬ρολόγιον», τὴν ἔκδοσιν τοῦ ὁποίου ἀργότερον ἐσυνέχισεν ἡ ἐκκλησία τῆς ῾Ελ¬λάδος. ἐν τῷ ἡμερολογίῳ τοῦ 1935 εἰς τὴν κυριακὴν τῆς ὀρθοδοξίας ὁ ᾿Εμ. Φαρ¬λέ¬κας σημειοῖ· «πρὸς εὐκολίαν τῶν εὐλαβεστάτων ἐφημερίων καταχωρίζονται αἱ εἰς τὸ τέλος τῆς ὑπὸ τοῦ μακ. ἀρχιεπισκόπου ἡμῶν καθιερωμένης λιτανείας πρὸ τῆς εἰσόδου τοῦ ναοῦ ἀναγινωσκόμεναι περικοπαὶ ἐκ τοῦ ἐν τῷ τριῳδίῳ Συνοδικοῦ τῆς ζ῞ οἰκουμενικῆς συνόδου». ἀκολουθεῖ ἡ γνωστὴ εὐχὴ «Οἱ προφῆται ὡς εἶδον, οἱ ἀπόστολοι ὡς ἐδίδαξαν...», μετὰ τοῦ «αἰωνία ἡ μνήμη» ψαλλομένου ἐκ τρίτου, καὶ μέχρι τῆς φράσεως «καὶ πάντων τῶν ἁγίων. ἀμήν». εἶτα ψάλλεται τὸ «Τίς Θεὸς μέγας» καὶ λήγει ἡ λιτανεία. ἑπομένως τὴν λιτανείαν ταύτην καὶ τὸ ἀναγι¬νω¬σκόμενον ἐκ τοῦ Συνοδικοῦ ἀπόσπασμα καθιέρωσε διὰ πρώτην φορὰν ἐν τοῖς νεω¬τέ¬ροις χρόνοις εἰς τὴν ῾Ελλαδικὴν ἐκκλησίαν ὁ ἀρχιεπίσκοπος ᾿Αθηνῶν Χρυσό-στομος (Α΄) Παπαδόπουλος (1923-1938)
Εἰς τὸ «῾Ημερολόγιον τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος» τοῦ ἔτους 1954 (μικροῦ σχήματος, 12 Χ 17 ἑκ., ἐγκόλπιον, συνέχεια ἀπὸ τοῦ 1951 τοῦ ἐπὶ τριακον¬τα¬ετίαν ἐκδοθέντος ὑπὸ ᾿Εμ. Φαρλέκα ἡμερολογίου) κατὰ τὴν α΄ κυριακὴν τῶν νη¬στειῶν (τῆς ὀρθοδοξίας) ἀναγράφεται σύντομος τάξις τῆς λιτανείας μετὰ τὸ ᾀσμα¬τικὸν τῆς δοξολογίας (ἄνευ ὑποτίτλου τινός), ἥ τις ἐφεξῆς θὰ καλῆται σύντομος.
Σημειωτέον ὅτι ἡ τοιαύτη λιτανεία οὔτε ἐν τῷ τυπικῷ Βιολάκη προβλέπεται οὔτε ἐν Φαναρίῳ τελεῖται· ἀνάλογος ὅμως λιτανεία τελεῖται ἐν τοῖς πατριαρχείοις ᾿Αλεξανδρείας καὶ ᾿Ιεροσολύμων. ἀπὸ τοῦ ἔτους 1951 ἤρξατο καὶ ὁ ἀείμνηστος Γεώργιος Μπεκατῶρος νὰ ἐκδίδῃ τὴν «Τάξιν τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν» (κατὰ τὸ τυπικὸν τῆς μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ἐκκλησίας), ἔνθα ἐδημοσίευε τὴν λιτανείαν τῶν ἱερῶν εἰκόνων «κατὰ τὴν τάξιν τῶν πατριαρχείων ᾿Αλεξανδρείας καὶ ᾿Ιερο¬σο¬λύμων», ὡς ἐδηλοῦτο εἰς σχετικὸν ὑπότιτλον (Τάξις 1954, σ. 65). ἡ λιτανεία αὕτη ἐφεξῆς θὰ καλῆται ἐκτενής, διότι εἶναι μεγαλειτέρα καὶ πλουσιωτέρα τῆς συντόμου τάξεως, ἥ τις εἶχε καθιερωθῆ ἐν τῷ μητροπολιτικῷ ναῷ ᾿Αθηνῶν.
Εἰς τὰ ἡμερολόγια τῶν ἐτῶν 1956 καὶ 1958 μετὰ τὴν δοξολογίαν σημειοῦται ἁπλῶς ὅτι μετὰ τὸ ᾀσματικὸν τελεῖται ἡ λιτανεία «κατὰ τὴν ἐν ἡμερολογίοις προηγουμένων ἐτῶν διάταξιν», ἡ δὲ τάξις τῆς λιτανείας δὲν ἐπαναλαμβάνεται.
Εἰς τὸ ἡμερολόγιον τοῦ ἔτους 1959 ἡ σύντομος τελετὴ τῆς λιτανείας τίθεται μετὰ τὴν λειτουργίαν, ἀναγραφομένη διεξοδικώτερόν πως ἀπὸ ὅ,τι εἰς τὰ προ¬η¬γούμενα ἔτη, μὲ ὑπότιτλον «῾Η τάξις τῆς λιτανεύσεως τῶν ἱερῶν εἰκόνων». δια¬τη¬ρεῖται πάντως ἡ σύντομος λιτανεία καὶ εὐχὴ ἡ ὁρισθεῖσα ὑπὸ τοῦ ἀρχιε¬πι¬σκόπου Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου.
Εἰς τὰ ἡμερολόγια τῶν ἐτῶν 1960-1969 ἡ σύντομος τελετὴ τίθεται μετὰ τὸ ᾀσματικὸν τῆς δοξολογίας, κατὰ δὲ τὰ λοιπὰ ἔχει ὡς ἐν τῷ ἡμερολογίῳ τοῦ 1959. καθ᾿ ὅλον αὐτὸ τὸ διάστημα ὁ Γ. Μπεκατῶρος ἐκδίδων τὴν Τάξιν αὐτοῦ ἐδημοσίευε μόνον τὴν ἐκτενῆ τελετὴν τῆς λιτανείας.
Εἰς τὸ ἡμερολόγιον τοῦ ἔτους 1970 ὑπάρχουν ἱκαναὶ καὶ ἀξιόλογοι μεταβολαὶ βελτιωτικαὶ τῆς ἐμφανίσεως καὶ τοῦ περιεχομένου αὐτοῦ. κατ᾿ ἀρχὰς μεγαλώνει τὸ σχῆμα τοῦ βιβλίου (γίνεται 14 Χ 21 ἑκ.), εἶτα ἐμπλουτίζεται τὸ περιεχόμενον τοῦ τυπικοῦ, ἐνῷ καὶ τὸ διοικητικὸν τμῆμα ἐμφανίζεται πλουσιώτερον. εἰς τὴν κυριακὴν τῆς ὀρθοδοξίας διὰ πρώτην φορὰν παρατίθενται καὶ αἱ δύο τάξεις λι¬τα¬νεύσεως τῶν εἰκόνων, ἡ συνήθης σύντομος μὲ τὴν γνωστὴν ἐπιγραφὴν «῾Η τάξις τῆς λιτανεύσεως τῶν ἱερῶν εἰκόνων» καὶ ἡ ὀλίγον ἐκτενὴς «κατὰ τὴν τάξιν τῶν πατριαρχείων ᾿Αλεξανδρείας καὶ ᾿Ιεροσολύμων». προφανῶς ἡ προσθήκη αὐτὴ ἐγέ¬νε¬το κατόπιν μελέτης καὶ εἰδικῆς ἀποφάσεως ἐντὸς τοῦ γενικωτέρου πλαισίου ἐμπλουτισμοῦ καὶ βελτιώσεως τοῦ τυπικοῦ τοῦ ἡμερολογίου κατὰ τὸ ἔτος ἐκεῖνο, διότι εἰς τὴν σύνταξιν τοῦ τυπικοῦ συμμετεῖχε καὶ ὁ Γ. Μπεκατῶρος. ἔκτοτε εἰς ὅλα τὰ ἔτη μέχρι τοῦ 2006 –μὲ ὡρισμένας ἐξαιρέσεις– δημοσιεύονται εἰς τὸ «῾Η¬με¬ρο¬λόγιον» (ἀργότερον «Δίπτυχα») ἀμφότεραι αἱ τάξεις τῆς λιτανεύσεως.
Εἰς τὰ ἡμερολόγια τῶν ἐτῶν 1971 καὶ 1972 δημοσιεύονται ἀμφότεραι αἱ τά¬ξεις, ὅπως καὶ τῷ 1970.
Εἰς τὰ ἡμερολόγια τῶν ἐτῶν 1973 καὶ 1974 δημοσιεύεται μόνον ἡ συνήθης καὶ συντομωτέρα τάξις, διὰ δὲ τὴν λιτάνευσιν κατὰ τὴν τάξιν τῶν πατριαρχείων ᾿Αλεξανδρείας καὶ ᾿Ιεροσολύμων, ἐτίθετο ὑποσημείωσις παραπέμπουσα εἰς τὰ ἡμερολόγια τῶν ἐτῶν 1970-1972.
Εἰς τὰ ἡμερολόγια τῶν ἐτῶν 1975-1977, 1979-1985, 1989-1992 δημοσιεύ¬ον-ται ἀμφότεραι αἱ τάξεις μὲ τὰς αὐτὰς ἐπιγραφάς, ὡς τῷ 1970. σημειωτέον ὅτι τὸ τυπικὸν εἰς τὰ ἡμερολόγια τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος ἀπὸ τοῦ 1975 περίπου μέχρι τοῦ 2001 κατηρτίζετο ὑπὸ τοῦ ἀειμνήστου πρωτοψάλτου ᾿Αποστόλου Βαλ¬λην¬δρᾶ πλὴν ἐξαιρέσεών τινων.
Κατὰ τὰ ἔτη 1986-1988 ἐν τοῖς ἡμερολογίοις δημοσιεύεται μόνον ἡ σύντομος τάξις καὶ οὐδαμοῦ γίνεται μνεία τῆς τάξεως τῶν πατριαρχείων ᾿Αλεξανδρείας καὶ ᾿Ιεροσολύμων.
᾿Απὸ τοῦ ἔτους 1991 ἤρξατο ἐκδιδόμενον τὸ ἐτήσιον ἡμερολόγιον τῆς ἐκκλη¬σίας τῆς Κύπρου. εἰς αὐτὸ δημοσιεύεται ἡ λιτανεία τῶν ἱερῶν εἰκόνων μόνον κατὰ τὴν ἐκτενῆ τάξιν (Η.Ε.Κ. 1999, σ. 134).
᾿Απὸ τοῦ ἔτους 1993 ἤρξατο ἐκδιδόμενον τὸ ἐτήσιον ἡμερολόγιον τοῦ οἰκουμε¬νικοῦ πατριαρχείου. τὸ τυπικὸν μέρος αὐτοῦ καταρτίζεται ὑπὸ τοῦ οἰκονόμου Με¬λε¬τίου Σακκουλίδη. κατὰ τὴν κυριακὴν τῆς ὀρθοδοξίας δὲν ὑπάρχει πρὸ τῆς λει¬τουρ¬γίας λιτανεία τῶν εἰκόνων, ὅπως εἴδαμεν εἰς τὰς ἐκκλησίας ᾿Αλεξανδρείας, ᾿Ιεροσολύμων, Κύπρου, καὶ ῾Ελλάδος, ἀλλὰ μόνον μετὰ τὴν λειτουργίαν τελεῖται τὸ τρισάγιον πάντων τῶν τελευτησάντων χριστιανῶν (Τ.Μ.Ε. σ. 338 §30) ἢ τῶν ὑπὲρ τῆς πίστεως ἡμῶν τελειωθέντων (Η.Ο.Π. 2006, σ. 135). μετὰ τὴν ἀπόλυσιν τοῦ τρισαγίου, τοῦ πατριάρχου πορευομένου ἐκ τοῦ ναοῦ πρὸς τὸν πατριαρχικὸν οἶκον σχηματίζεται μικρὰ πομπή, τῶν συμμετεχόντων κρατούντων καὶ εἰκόνας, ἀλλ᾿ οὔτε εὐχή τις λέγεται οὔτε τὸ ἀπολυτίκιον τῆς ἡμέρας οὔτε τὸ «Τίς Θεὸς μέγας»· μόνον ὁ πατριάρχης εὐλογεῖ διὰ μικρᾶς εἰκόνος τοῦ Χριστοῦ τὸ πλῆθος τῶν πιστῶν. ὑπὸ τοῦ Τ.Μ.Ε. προβλέπεται μὲν τὸ τρισάγιον τῶν κεκοιμημένων, ἀλλ᾿ ὄχι ἡ ἐπακόλουθος πομπὴ μετὰ εἰκόνων ἀνὰ χεῖρας, πρᾶξις ἄγνωστος ἐν Φαναρίῳ τοὐλάχιστον μέχρι τοῦ ἔτους 1935 (Τυπικὸν ᾿Αγγέλου Βουδούρη, ἔκ¬δο¬σις 1997, σ. 232 [§254]).
᾿Απὸ τοῦ ἔτους 1996 ἐκδίδεται ἐν ᾿Αθήναις τὸ ἐτήσιον «Μικρὸν τυπικὸν» (κατὰ τὸ τυπικὸν τῆς μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ἐκκλησίας) συντασσόμενον ὑπὸ ἐπι¬τροπῆς, ἀνωνύμου παραμενούσης ἄχρι τοῦδε. εἰς τὴν κυριακὴν τῆς ὀρθοδοξίας δη¬μοσιεύονται μέχρι σήμερον ἀμφότεραι αἱ τάξεις τῆς λιτανείας, ἥ τε σύντομος καὶ ἡ ἐκτενής.
᾿Επίσης ἀπὸ τοῦ ἔτους 1996 ἤρξατο ἐκδιδομένη ὑπὸ τοῦ ᾿Αποστόλου Παπα¬χρίστου ἡ ἐτήσιος «Τυπικὴ διάταξις» τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν». εἰς τὴν κυριακὴν τῆς ὀρθοδοξίας κατὰ μὲν τὸ 1996 ἐδημοσίευσε τὴν ἐκτενῆ τάξιν ὡς εἶχεν αὐτὴν ὁ Γ. Μπεκατῶρος, ἀπὸ δὲ τοῦ 1997 ἄχρι τοῦ 2005 ἐδημοσίευε τὴν ἐκτενῆ τάξιν, ἀλλὰ συνεπλήρωσεν αὐτοβούλως αὐτὴν καὶ δι᾿ ἑτέρων τμημάτων ἐκ τοῦ Συνο¬δι¬κοῦ· κυρίως δὲ προσετέθησαν διὰ πρώτην φορὰν ἐνταῦθα καὶ ἀναθεματισμοὶ τῶν αἱρετικῶν. καὶ ναὶ μὲν συνεχίζει ὁ ἐκδότης νὰ ἐπιγράφῃ τὴν λιτανείαν «κατὰ τὴν τάξιν τῶν πατριαρχείων ᾿Αλεξανδρείας καί ᾿Ιεροσολύμων», ἀλλ᾿ εἶναι πρόδηλον ὅτι οὕτως ἐσχηματίσθη καὶ τρίτη παραλλαγὴ τῆς αὐτῆς λιτανείας, ἥ τις ἐφεξῆς θὰ καλῆται ἐκτενεστέρα. εἰς τὴν «Τυπικὴν διάταξιν» τοῦ ἔτους 2006 ὁ ᾿Απ. Παπαχρῖστος δημοσιεύει καὶ τὴν ἐκτενεστέραν τάξιν καὶ τὴν γνωστὴν σύντομον· μάλιστα δὲ τὴν σύντομον ἐπιγράφει ἐσφαλμένως ὡς λιτανείαν «κατὰ τὴν τάξιν τοῦ πατριαρ¬χείου Κωνσταντινουπόλεως».
Εἰς τὰ «Δίπτυχα», ὡς μετωνομάσθη τὸ ἡμερολόγιον τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος ἀπὸ τοῦ 1989, τῶν ἐτῶν 1999-2001 δημοσιεύονται ἀμφότεραι αἱ τάξεις τῆς λιτανείας, ἡ σύντομος καὶ ἡ ἐκτενής.
Τῷ 2001 ἐκδίδεται ὑπὸ τοῦ ἀρχιμανδρίτου Πατρικίου Καλεώδη ὁ «Κῶδιξ εἰδι¬κῶν θεμάτων ἐκκλησιαστικῆς τάξεως καὶ ἐκκλησιαστικῆς ἐθιμοτυπίας», ὅπου ἀναγράφεται ἀναλυτικῶς ἡ τάξις τῆς λιτανείας ἐν τῷ καθεδρικῷ ναῷ ᾿Αθηνῶν (σ. 106-108, §§31-36). πρόκειται περὶ τῆς ἐκτενοῦς λιτανείας, ἥ τις χαρακτηρίζεται ὡς τελουμένη «κατὰ τὸ τυπικὸν τοῦ πατριαρχείου ᾿Ιεροσολύμων». εἰς τὴν §30 τῆς σ. 106 προβλέπει ὁ κῶδιξ καὶ τὴν συνοπτικὴν τελετήν, ἀλλὰ σχεδὸν πάντοτε τελεῖται μεγαλοπρεπῶς ἡ ἐκτενὴς λιτανεία, διότι γίνεται ἀρχιεπισκοπικὴ καὶ συνοδικὴ θεία λειτουργία, παρίσταται δὲ ἀνέκαθεν ὁ πρόεδρος τῆς δημοκρατίας καὶ ἄλλοι πολιτικοὶ ἀρχηγοὶ καὶ ἐπίσημοι.
Εἰς τὰ «Δίπτυχα» τοῦ ἔτους 2002 δημοσιεύεται αἴφνης μόνον ἡ ἐκτενὴς λιτανεία κατὰ τὴν τάξιν τῶν πατριαρχείων ᾿Αλεξανδρείας καὶ ᾿Ιεροσολύμων, πα¬ρα¬λείπεται δὲ διὰ πρώτην φορὰν ἡ σύντομος. ἴσως τοῦτο νὰ ὀφείλεται εἰς τυπογραφικὸν ἀβλέπτημα ἢ εἰς τὸ ὅτι κατὰ τὸ ἔτος τοῦτο συντάκτης τοῦ τυπικοῦ τῶν Διπτύχων εἶναι ὁ ᾿Απόστολος Παπαχρῖστος (μέχρι τοῦ ἔτους 2006).
Εἰς τὰ «Δίπτυχα» τοῦ ἔτους 2003 καὶ πάλιν δημοσιεύεται μόνον μία λιτανεία μὲ τὴν ἐπιγραφὴν μὲν «κατὰ τὴν τάξιν τῶν πατριαρχείων ᾿Αλεξανδρείας καὶ ᾿Ιεροσολύμων», ἀλλὰ πρόκειται περὶ τῆς ἐκτενεστέρας μορφῆς (μετὰ τῶν ἀνα¬θε¬ματισμῶν, τοὺς ὁποίους ὁ συντάκτης τοῦ τυπικοῦ αὐτοβούλως ἔχει προσθέσει εἰς τὴν τελετὴν ἐκ τοῦ ἐν τῷ τριῳδίῳ Συνοδικοῦ τῆς ὀρθοδοξίας).
Τῷ 2004 δημοσιεύεται εἰς τὰ «Δίπτυχα» πρῶτον ἡ σύντομος τάξις, ἥ τις καὶ ἐδῶ ἐπιγράφεται ἐσφαλμένως ὡς «λιτανεία τῶν ἱερῶν εἰκόνων κατὰ τὴν τάξιν τοῦ πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως», καὶ εἶτα ἡ ἐκτενεστέρα τάξις. τὰ αὐτὰ ἐπα¬να¬λαμβάνονται καὶ κατὰ τὰ ἔτη 2005 καὶ 2006. ὡς ὅμως ἐδηλώθη ἐν τοῖς ἔμ¬προ¬σθεν, ἡ σύντομος τάξις τῆς λιτανείας καθωρίσθη ὑπὸ τοῦ ἀρχιεπισκόπου Χρυ¬σο¬στόμου Παπαδοπούλου, καὶ προέρχεται μὲν ἐκ τῆς σχετικῆς διατάξεως τοῦ τρι¬ῳ-δίου, ἀλλὰ δὲν συνηθίζεται εἰς τὴν τάξιν τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου. ἑπομέ¬νως ἡ εἰς τὸν ὑπότιτλον φράσις «κατὰ τὴν τάξιν τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου» πρέπει νὰ θεωρηθῇ ἐσφαλμένη καὶ ὀβελιστέα.
Εἶναι σαφὲς ἐκ τῶν ἀνωτέρω ὅτι ἡ ἐκτενὴς τάξις τῶν πατριαρχείων ᾿Αλε¬ξαν¬δρείας καὶ ᾿Ιεροσολύμων δημοσιεύεται μὲν εἰς τὸ ἡμερολόγιον τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος ἀπὸ τοῦ ἔτους 1970, ἦτο ὅμως γνωστὴ καὶ παλαιότερον, τοὐλάχιστον ἀπὸ τοῦ 1951 (1954) μὲ τὴν Τάξιν τοῦ Γ. Μπεκατώρου, ἠκολουθεῖτο δὲ εἰς ὡρι¬σμέ¬νας ἐνορίας καὶ μητροπόλεις ὡς τοπικὸν ἔθος. αὐθαιρέτως κατὰ τὸ 1997 ἐνε¬πλου¬τίσθη εἰς ἰδιωτικὴν ἔκδοσιν μὲ ἀναθεματισμούς, καθόσον αἱ τοιαῦται προ¬σ¬θῆκαι ἐγένοντο ἄνευ ἀποφάσεως κάποιας ἐκκλησιαστικῆς ἀρχῆς.
Σημειωτέον ἐπίσης ὅτι εἰς τὰ τυπικὰ τῆς λαύρας τοῦ ἁγίου Σάββα (Βενετία 1643, κεφ. 32) καὶ τοῦ Γεωργίου ῾Ρήγα (ἔκδοσις 1994, σ. 775) προβλέπεται λιτανεία τῶν εἰκόνων ἐκτὸς τοῦ ναοῦ καὶ ἀνάγνωσις ὅλου τοῦ συνοδικοῦ, ὡς ἔχει ἐν τῷ τριῳδίῳ. οἱαδήποτε λιτανεία τῶν εἰκόνων καὶ ἀνάγνωσις τοῦ Συνοδικοῦ εἶναι ἄγνωστος εἰς τὰ ἀθωνικὰ τυπικὰ τῆς ἁγίου Διονυσίου (σ. 442-443) καὶ τῆς ἁγίου Παύλου (χφ. 372, σ. 271), ἀλλὰ καὶ εἰς τὰ πατριαρχικὰ τυπικά.
Συμφώνως μὲ ἀπόφασιν τῆς ἱ. συνόδου τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος, ληφθεῖσαν τῇ 6ῃ ἀπριλίου 2006, εἰς τὰ «Δίπτυχα» τοῦ ἔτους 2007 θὰ δημοσιευθῇ χάριν ὁμοιομορφίας μόνον μία τάξις λιτανεύσεως διὰ τὴν κυριακὴν τῆς ὀρθοδοξίας, ἡ τηρουμένη ἐν τῷ καθεδρικῷ ναῷ τῆς ἱ. ἀρχιεπισκοπῆς ᾿Αθηνῶν (ἤ τοι ἡ «ἐκτε¬νὴς» ἡ προερχομένη, ὡς λέγεται, ἐκ τοῦ τυπικοῦ τοῦ πατριαρχείου ᾿Ιεροσολύμων), ἐλαφρῶς προσηρμοσμένη εἰς τὰς ἀνάγκας τῶν ἐνοριακῶν ναῶν, ἔνθα συχνάκις ἡ ὅ¬λη τελετὴ διεξάγεται ὑπὸ ἑνὸς καὶ μόνου ἱερέως. διὰ τῆς ἀποφάσεως ταύτης ἐπισήμως λύεται ὑπὸ τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος τὸ ὑφιστάμενον μέχρι σήμερον πρόβλημα ποίαν τάξιν ἔπρεπε νὰ ἀκολουθήσῃ ὁ τελετουργὸς διὰ ταύτην τὴν λιτανείαν τῶν ἱερῶν εἰκόνων.
Διονύσιος Ἀνατολικιώτης
(ἐδημοσιεύθη στὸν «᾿Εφημέριο», ἔτος 56ον, τεῦχος 2, φεβρουάριος 2007)
Νεώτερον σημείωμα, 7/1/2011.
1. Εἰς τὰ «Δίπτυχα» τῶν ἐτῶν 2007 καὶ 2008 ἐδημοσιεύθη πράγματι μόνον ἡ ἐκτενὴς τάξις λιτανεύσεως τῶν εἰκόνων. ἐπειδὴ ὅμως εἰς πολλοὺς ναοὺς τῆς ἐπαρχίας δὲν ὑπάρχουν αἱ προϋποθέσεις διὰ τὴν τήρησίν της καὶ κατόπιν αἰτήσεως πολλῶν πιστῶν (κληρικῶν καὶ λαϊκῶν), ἀπὸ τοῦ 2009 δημοσιεύονται ἀμφότεραι αἱ λιτανεῖαι, καὶ ἡ σύντομος καὶ ἡ ἐκτενής, πρὸς ἐξυπηρέτησιν πάντων. καὶ νομίζω ὅτι τοῦτο εἶναι τὸ καλλίτερον.
2. ᾿Απὸ τοῦ ἔτους 2008 συντάκτης τοῦ ἐτησίου τυπικοῦ τοῦ ἡμερολογίου τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου εἶναι ὁ πρωτοπρεσβύτερος τοῦ οἰκου¬με-νικοῦ θρόνου Γεώργιος Λαδουκάκης.
῾Η ἔκδοσι τῶν «Διπτύχων» καὶ κάποια ἀπὸ τὰ προβλήματά της
1. Τὰ «Δίπτυχα» σὰν ἔκδοσι ξεκίνησαν τὸ 1924, μᾶλλον τυχαῖα! ἐ¬κεί¬¬νη τὴν χρονιά, ὅπως εἶναι γνωστὸ καὶ χιλιοειπωμένο, ἔγινε ἡ ἀλλαγὴ ἢ δι¬όρ-θωσις τοῦ ἡμε¬ρο¬λο¬γίου κατὰ 13 ἡμέρες. ὁ ᾿Εμμανουὴλ Φαρ¬λέκας ἐξέ-δωσε τότε γιὰ πρώτη φορὰ ἕνα «ἐγκόλπιον ἐκκλησιαστικὸν ἡμε¬ρο-λόγιον» σὰν τὰ ἡμερο¬λό¬για τσέπης ποὺ ἐκδίδουν σήμερα ὅλες οἱ μη¬τρο¬-πό¬λεις καὶ πάμπολλες ἐνορίες, μονὲς καὶ προσκυνήματα, ἀκόμη καὶ σύλλογοι καὶ ἰδιῶτες. στὴν ἀρχὴ ἀπὸ τυπικὸ δὲν ὑπῆρχε ἐκεῖ σχεδὸν τίποτε. ὠνόμασε τὸ ἡμερολόγιό του «ἐκκλη¬σια¬στι¬κόν», διότι εἶχε ὅλες κι ὅλες καμμιὰ 20α¬ριὰ σελίδες μὲ τὰ ὀνόματα τῶν μη¬τροπόλεων, τῶν μη¬τρο-πολιτῶν καὶ κά¬ποιων ναῶν τοῦ ἑλ¬λαδικοῦ χώρου (καὶ τῆς Κρήτης δη¬λαδὴ) καὶ ἐλάχιστα τοῦ ἐξωτερικοῦ· δὲν ὑπῆρχαν οὔτε τηλέφωνα οὔτε ὀνόματα κληρικῶν οὔτε ἄλλες λεπτο¬μέ¬ρειες. γρήγορα ὅ¬μως ὁ ἐκ¬κλη¬σιαστικὸς κόσμος τῆς ῾Ελλάδος βρέθηκε ἀντι¬μέ¬¬τω¬πος μὲ νέ¬ες τυπικὲς περιπτώσεις ποὺ δὲν προβλέπονταν ἀπὸ κανένα τυπικό. ὁ¬πό¬¬τε ὁ Φαρ¬λέκας μεγάλωσε λίγο τὸ σχῆμα τοῦ ἡμερολογίου του καὶ ἄρ¬χι¬σε νὰ βά¬ζῃ καὶ λίγες τυπικὲς δια¬τά¬ξεις, ποὺ κάθε χρόνο γίνονταν πε¬ρισ¬σό¬τε¬ρες. πό¬τε ἀκριβῶς τὸ ἡμερο¬λό¬γιον τσέπης τοῦ Φαρλέκα ἔγινε ἐτήσιο τυπικὸ δὲν τὸ ξέρω, διότι τὰ ἡμε¬ρολόγιά του ποὺ ἐκδόθηκαν κατὰ τὴν πρώτη ἑνδε¬καετία (1924-1934) εἶναι πολὺ δυσεύ¬ρε¬τα· στὶς βιβλιοθῆκες τῶν ᾿Αθηνῶν βρῆκα 2-3 μονάχα, διότι πολλὰ ἀπὸ τὰ ὑ¬πόλοιπα εἶναι μὲν κατα¬χω¬ρημένα στοὺς καταλόγους τῶν βιβλιοθηκῶν, ἀλλὰ δὲν βρίσκονται πιὰ στὶς θέσεις των! ἔχουν κάμει φτερά, ἄγνωστον πῶς καὶ πότε! τὸ 1935 (τοῦ ὁποίου ἔ¬χω ἀντίγραφο) εἶχε πάρει τὴν μορ¬φὴ ἐτη¬σίου τυπικοῦ βοηθήματος σὲ μικρὸ σχῆμα, πε¬ρί¬που σὰν τὴν κατο¬πινὴ «Τάξι» τοῦ Μπεκατώρου. τὰ πρὸ τοῦ 1930, ὅσα ἔχω δεῖ, δὲν ἔχουν σχε¬δὸν τίποτε ἀπὸ τυπικό. ἄρα ὑπολογίζω ὅτι γύρω στὸ 1930 κατάλαβε ὁ Φαρ¬λέκας ὅτι ὑπάρχει ἀνάγκη γιὰ μία ἐ-τήσια ἔκδοσι τυ¬πι¬κοῦ, καὶ μετέτρεψε τὴν ἔκ¬δοσί του ἀπὸ ἡμερολόγιο τσέ-πης σὲ «τυπικὸ τσέπης». γι᾿ αὐτὸ εἶπα ὅτι αὐ¬τὴ ἡ ἔκδοσι ξεκίνησε σχεδὸν τυχαῖα, ἐπειδὴ ὁ μακαρίτης ὁ Φαρλέκας στὴν ἀρχὴ δὲν εἶχε σκοπὸ νὰ κάμῃ κάτι τέτοιο· δημιουργήθηκε ἀπὸ τὶς ἀ¬παιτήσεις τῶν καιρῶν καὶ ἀπὸ τὶς ἀνάγκες κληρικῶν καὶ ψαλτῶν.
2. ῞Οσο πλήθαιναν τὰ στοιχεῖα τυπικοῦ, πλήθαιναν καὶ τὰ διοικητικὰ στοιχεῖα· ἀλλὰ στὴν ἀρχὴ τὸ τυπικὸ εἶχε περισσότερες σελίδες· ἐπὶ παρα-δείγματι 100 σελίδες τυπικό, 80 σελίδες διοικητικό· 120 σελίδες τυπικό, 70 σελίδες διοικητικό. αὐτὰ γιὰ ὅσο τὸ ἡμερολόγιο ἦταν προσω¬πικὴ ἔκδοσι τοῦ Φαρλέκα· δηλαδὴ τὸ τυπικὸν ἦταν τὸ κυριώτερο καὶ ση¬μαν¬τικώτερο στοιχεῖο, γιὰ τὸ ὁποῖο ἀγόραζαν ὅλοι τὴν ἔκδοσι· ἀκόμη καὶ ὅλοι οἱ ναοὶ τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀγόραζαν καὶ συμβουλεύονταν τὸ τυπικὸ τοῦ Φαρ¬λέκα, ὅπως εἶχε πεῖ σὲ μία συνέντευξί του ὁ Κων¬σταν¬τι¬νου¬πολίτης πρω¬το¬ψάλ¬της καὶ πρώην δομέστικος τοῦ πατριαρχείου Δημο¬σθένης Παϊ-κό¬πουλος.
3. Τὸ 1954 ἡ ἔκδοσι ἀπὸ τὸν Φαρλέκα περνάει στὴν ἱερὰ σύνοδο καὶ γίνεται «῾Ημερολόγιον τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος». ἀπὸ τότε ἀρχίζει σι¬γὰ σιγὰ τὸ διοικητικὸ νὰ ἀποκτᾷ περισσότερες σελίδες ἀπὸ τὸ τυπικό. ἀ¬πὸ τὸ 1989 ἡ ἔκδοσις ὠνομάστηκε «Δίπτυχα τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος». μὲ τὸν καιρὸ ὁ ὄγκος τοῦ διοικητικοῦ μέρουςὑπερδεκαπλασιάστηκε, ἐνῷ τοῦ τυπικοῦ ἀπὸ ἕνα σημεῖο καὶ πέρα ἔμεινε στάσιμος, καὶ σὲ κάποια φάσι μειώθηκε κιόλας. δίνω ἕναν συγκριτικὸ πίνακα.
῾Ημερολόγιον/Δίπτυχα τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος
ἔτος σελίδες τυπικοῦ σελίδες διοικητικοῦ παρατηρήσεις
1935 100 80 ἔκδ. Φαρλέκα, σχῆμα 10 Χ 14
1949 120 70 ἔκδ. Φαρλέκα, σχῆμα 10 Χ 14
1964 190 258 ἔκδ. συνόδου, σχῆμα 12 Χ 17
1965 205 274 ἐφεξῆς ἔκδ. συνόδου, ἴδιο σχῆμα
1979 190 644 σχῆμα 14 Χ 21 (τὸ ἴδιο καὶ ἐφεξῆς)
1981 190 548 συντάκτης ᾿Α. Βαλληνδρᾶς
1985 200 580 συντάκτης ᾿Α. Βαλληνδρᾶς
1990 248 694 συντάκτης ᾿Α. Βαλληνδρᾶς
1994 244 824 συντάκτης ᾿Α. Βαλληνδρᾶς
1997 270 886 συντάκτης ᾿Α. Βαλληνδρᾶς
2001 300 1090 συντάκτης ᾿Α. Βαλληνδρᾶς
2002 406 1128 συντάκτης ᾿Α. Παπαχρῖστος
2003 400 908 συντάκτης ᾿Α. Παπαχρῖστος
2004 324 916 συντάκτης ᾿Α. Παπαχρῖστος
2005 344 822 συντάκτης ᾿Α. Παπαχρῖστος
2006 352 816 συντάκτης ᾿Α. Παπαχρῖστος
2007 316 822 συντάκτης Δ. ᾿Ανατολικιώτης
2008 310 828 (ὁμοίως καὶ ἐφεξῆς)
2009 312 842
2010 316 826
2011 326 858
4. ᾿Απὸ τὰ παραπάνω στοιχεῖα προκύπτουν γιὰ τὸ «῾Ημερο¬λό¬γι¬ον»/«Δί-πτυχα» τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος τὰ ἑξῆς· 1ον) ὅτι ἡ ὕλη τοῦ τυ¬πι¬κοῦ μέρους ἀπὸ τὸ 1935 μέχρι σήμερα τριπλασιάστηκε σὲ ἀριθμὸ σελί¬δων, ἐνῷ τοῦ διοικητικοῦ ὑπερδεκαπλασιάστηκε! (τὸ 2002 μάλιστα τὸ δι-οικητικὸ μέρος ἦταν ὑπερδεκατετραπλάσιο!)· 2ον) ὅτι ἐνῷ ἀρχικῶς τὸ τυ-πι¬κὸ κα¬τελάμ¬βα¬νε τὰ δύο τρίτα (2/3) τῆς ἐκδόσεως καὶ τὸ διοικητικὸ μέ¬ρος τὸ ὑπόλοιπο ἕνα τρίτο (1/3), σήμερα οἱ ὅροι ἔχουν ἀντιστραφῆ· τὸ τυπικὸ εἶναι μόλις τὸ ἕνα τέ¬ταρ¬το (1/4) τῶν Διπτύχων καὶ τὸ διοικητικὸ τὰ τρία τέ¬ταρτα (3/4)· 3ον) ὅτι ὁ ψάλτης ποὺ παίρνει σήμερα τὰ «Δίπτυχα», γιὰ νὰ τὰ χρησιμοποιῇ κα¬θη¬με¬ρινῶς ὡς τυπικό, ἀγοράζει περίπου 1200 σε¬λί¬¬δες, ἀπὸ τὶς ὁποῖες μόνον οἱ 300 τοῦ χρησιμεύουν γιὰ τὸν σκοπὸ ποὺ θέλει, ἐνῷ οἱ ὑπόλοιπες 900 (τὸ συντριπτικὰ μεγαλείτερο ποσοστὸ σελί¬δων) εἶναι ἄλλα πράγματα, ἄσχετα μὲ τὸν κύριο σκοπὸ ἀγορᾶς!
5. Ἂς δοῦμε καὶ ἕναν ἄλλον σύντομο συγκριτικὸ πίνακα. συγκρί¬νον¬ται οἱ διάφορες ἐκδόσεις τυπικοῦ ποὺ κυκλοφοροῦν γιὰ τὸ ἔτος 2011 ὡς πρὸς τὸν ἀριθμὸ σελίδων ποὺ ἀφιερώνουν ἀκριβῶς στὸ τυπικό.
Τυπικὰ τοῦ ἔτους 2011
ἔκδοσις σελίδες τυπικοῦ παρατηρήσεις
῾Ημερολόγιον οἰκουμ. πατριαρχείου 500 σχῆμα 14 Χ 21
Μικρὸν τυπικὸν Ν. Παναγοπούλου 592 (= 500)* σχῆμα 12 Χ 17
῾Εορτολόγιον ἐκκλησίας Κύπρου 360 (= 400)* σχῆμα 17 Χ 24
Τυπικὴ διάταξις ᾿Α. Παπαχρίστου 388 σχῆμα 14 Χ 21
Δίπτυχα ἐκκλησίας ῾Ελλάδος 326 σχῆμα 14 Χ 21
* Σημείωσις. τὸ Μικρὸν τυπικὸν τοῦ Ν. Παναγοπούλου ἔχει σχῆμα λίγο μικρότερο ἀπὸ τῶν ὑπολοίπων τυπικῶν, ὁπότε οἱ 592 σελίδες του ἂν ἀναχθοῦν στὸ μεγαλείτερο σχῆμα, θὰ γίνουν περίπου 500. ἀντιθέτως τὸ ῾Εορτολόγιον τῆς ἐκκλησίας Κύπρου εἶναι λίγο μεγαλείτερο στὸ σχῆμα, ὁπότε οἱ 360 σελίδες του ἀντιστοιχοῦν περίπου σὲ 400.
τὸ συμπέρασμα ἀπὸ τὸν παραπάνω πίνακα εἶναι ὅτι ἡ ἐκκλησία τῆς ῾Ελ-λάδος ἀφιερώνει γιὰ τὸ τυπικὸ τὸν λιγώτερο ἀριθμὸ σελίδων ἀπὸ ὅλες τὶς ἄλλες παρόμοιες ἐκδόσεις. καὶ ὅμως παρὰ ταῦτα ὑπάρχουν ἄν¬θρωποι (κυρίως κληρικοὶ) ποὺ θεωροῦν ὅτι τὸ τυπικὸ τῶν «Διπτύχων» πρέ¬πει νὰ ...φυράνῃ κι ἄλλο! ὅτι πρέπει νὰ λιγοστέψῃ κι ἄλλο, διότι κατὰ τὴν ἄποψί τους ἔχει πολλὰ πράγ¬ματα ποὺ δὲν χρειάζονται! καὶ ἀποκα¬λύ¬πτω ἐδῶ ὅτι ὑπῆρξε πρότασις νὰ ἀφαιρεθῇ ἀπὸ τὸ ὑπάρχον τυπικὸ πε¬ρίπου τὸ 10% τῆς ὕλης του, ὥστε νὰ γίνῃ λιγώτερο ἀπὸ 300 σελίδες! ἀλλὰ εὐτυχῶς αὐτὸ δὲν ἔγινε δεκτό.
6. ᾿Απὸ ὅλα ὅσα διαπιστώθηκαν μέχρι τώρα καταλαβαίνει κανεὶς ὅτι τὸ τυπικὸ τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος εἶναι τὸ μι¬κρό¬τε¬ρο σὲ ἔκτασι ἀπὸ ὅλα τὰ ἐτήσια τυπικὰ ποὺ κυκλοφοροῦν, ἄρα ἡ ἐκ¬κλησία τῆς ῾Ελλάδος στὴν δική της ἔκδοσι προβάλλει λιγώτερο ἀπὸ ὅ¬λους τοὺς ἄλλους ἐκδότες ἐκεῖνο τὸ τμῆμα ποὺ εἶναι τὸ πιὸ κύριο, τὸ πιὸ ἐν¬δι¬αφέρον γιὰ τὸ ἀγορα-στι¬κὸ κοινό! μόνον ἀπὸ αὐτὴν τὴν γωνία νὰ δοῦμε τὸ ὅλο πρᾶγμα, καὶ χω¬ρὶς νὰ μπλέξουμε ἀκόμη μὲ ἄλλα θέματα ὅπως ἡ ἔκ¬δο¬σι τοῦ τυπικοῦ ξε¬χω¬ριστὰ ἀπὸ τὸ διοικητικὸ καὶ λοιπά, εἶναι σὰν νὰ ἀπο¬τρέ¬πῃ ἡ ἴδια ἡ ἐκ¬κλη¬σία τοὺς ἐνδιαφερομένους νὰ ἀγοράσουν τὸ συγ¬κε¬κρι¬μένο βι¬βλί¬ο! ἐγὼ προ¬σωπικῶς θεωρῶ ὅτι χρεωστεῖται εὐγνωμοσύνη στοὺς ψάλτες ἐ-κεί¬νους ποὺ ἀκόμη στηρίζουν αὐτὸ τὸ βιβλίο, τὸ ἀγοράζουν καὶ τὸ προ¬τι-μοῦν ἔναν¬τι ἄλλων, παρὰ τὸ ὅτι δὲν ἀνταποκρίνεται ὅσο πρέπει στὶς προσ¬δοκίες των.
7. Ἂς δοῦμε καὶ τὸ θέμα τῶν ὑποσημειώσεων στὸ τυπικό. ὅταν ἡ σύνοδος μοῦ ἀνέθεσε τὴν σύνταξι τοῦ τυπικοῦ τῶν Διπτύχων (τὸν μάρτιο τοῦ 2006 γιὰ τὸ τυπικὸ τοῦ 2007), ἤξερα καλὰ ὅτι μοῦ ἀναθέτει τὴν εὐ¬θύ¬νη τῆς συν¬τά¬ξεως καὶ ὄχι τὸ δικαίωμα τῆς συντάξεως. δηλαδὴ δὲν μπορῶ νὰ γράψω ἐντελῶς ἐλεύθερα ὅ,τι θέλω ἢ ὅ,τι θεωρῶ προσωπικῶς σωστό, ἀλλὰ ὑπάρχουν περιο¬ρι¬σμοί, ὑπάρ¬χουν ἤδη κά¬ποιες βασικὲς ἀρχὲς καὶ προϋ¬πο¬θέσεις γιὰ τὴν σύνταξι τοῦ τυπικοῦ, τὶς ὁ¬ποῖες ὀφείλω νὰ ἀκολου-θῶ. ὡς ἐκ τούτου τὸ πρῶ¬το πρᾶγμα ποὺ ἔκαμα ἦταν νὰ ζητήσω τὶς γνῶ-μες καὶ τὶς προ¬τάσεις ὄχι μόνον τῶν μελῶν τῆς συνοδικῆς ὑποεπιτροπῆς γιὰ τὴν ἔκ¬δοσι τῶν «Δι¬πτύχων», μὲ τοὺς ὁποίους οὕτως ἢ ἄλλωστε ἔχω συν¬ερ¬γα¬σία γιὰ τὸ κατ᾿ ἔτος τυπικό, ἀλλὰ καὶ ἄλλων συνοδικῶν ἐπιτροπῶν ποὺ ἔχουν συναφὲς ἀν¬τι¬κείμενο, καθηγητῶν, κληρικῶν καὶ ψαλτῶν. βέβαια σήμερα ἔχω μετα¬νιώ¬σει γι᾿ αὐτὴν τὴν ἐνέργειά μου, ποὺ μόνο σὲ μπελάδες μὲ ἔβαλε· ἀλλὰ τότε ἔτσι νόμιζα πὼς ἔπρεπε νὰ γίνῃ.
8. Συγκέντρωσα λοιπὸν γνῶμες, παρατηρήσεις καὶ προτάσεις σχετι¬κὰ μὲ τὸ τυπικὸ τῶν «Διπτύχων» καὶ ἄρχισα νὰ δουλεύω ἐφαρ¬μό¬ζοντας ὅ,τι ἦταν δυνατὸν νὰ ἐφαρμοστῇ. ἔτσι στὰ δύο πρῶτα τυπικὰ ποὺ συνέ¬τα¬ξα, τοῦ 2007 καὶ τοῦ 2008, ὑ¬πῆρ¬χαν καὶ ἀρκετὲς ὑποσημειώσεις· 250 στὸ 2007 καὶ 225 στὸ 2008. γιὰ πρώτη φορὰ λοιπὸν ἐδῶ ἐξηγῶ ὅτι ἔ¬βαλα πολλὲς ὑποσημειώσεις, διότι μοῦ ἐζητή¬θη¬σαν. μοῦ ζητήθηκε νὰ βάλω ὑ¬πο¬ση-μειώσεις μὲ ἐπιστημονικὸ ὑπό¬βα¬θρο, ἐπεξηγήσεις, διασαφήσεις, ἱστο-ρικὲς σημειώσεις, μὲ σχόλια πρω¬τό¬τυπα, ποὺ νὰ δίνουν περισσότερο κῦρος στὴν ἔκδοσι. καὶ ἐγὼ ὁ ἀνόητος τὰ πί¬στε¬ψα ὅλα αὐτὰ καὶ ἔβαλα τὰ δυνα¬τά μου νὰ τὰ πραγματοποιήσω στὸν βαθμὸ ποὺ μποροῦσα. μά¬λι¬στα μόλις κυκλοφόρησαν τὰ «Δίπτυ¬χα» τοῦ 2007, ποὺ εἶχαν καὶ τὶς πε-ρισσότερες ὑ¬ποσημειώσεις, οἱ πρῶτες πα¬ρα¬τηρήσεις ποὺ μοῦ ἔγιναν ἦ-σαν ὅτι ἔπρεπε νὰ εἶχα βάλει καὶ ἄλλες ὑ¬πο¬ση¬μειώσεις σὲ κάποια σημεῖα ἀκό¬μη!
9. Δὲν πέρασε πολὺς καιρός, καὶ ξαφνικὰ τὰ πράγματα ἄλλαξαν, οἱ δια-θέσεις μεταβλήθηκαν, καὶ οἱ ἴδιοι ἄν¬θρω¬ποι ποὺ μέχρι πρό τινος μὲ συμ-βούλευαν νὰ βάζω ὑποσημειώσεις, τώρα μὲ κατηγοροῦσαν ποὺ ἀκο¬λού-θησα τὶς συμβουλές τους! ὑπῆρξαν πολλὲς ἀντιδράσεις ὄχι τόσον ἀπὸ τοὺς ἴδιους, ἀλλὰ καθὼς μοῦ ἔλεγαν, ἀπὸ κληρικοὺς κυρίως· γενικῶς μοῦ ἔγι¬νε μία πολὺ σκληρὴ καὶ προσωπικὴ κριτική, λὲς καὶ εἶχα κάμει τοῦ κε-φα¬λιοῦ μου, λὲς καὶ δὲν εἶχα στὰ χέρια μου τὶς ἐπιστολὲς κάποιων –καὶ μά¬λι¬στα γνωστῶν καὶ σεβαστῶν ἀνθρώ¬πων– μὲ τὶς συμβουλὲς καὶ πα¬ρα-τη¬ρή¬σεις των, τὶς ὁποῖες ἀκολούθησα στὸ μέτρο τοῦ δυνατοῦ καὶ χωρὶς ὑπερ¬βο¬λές. αὐτὲς τὶς ἐπιστολὲς ἀκόμη τὶς ἔχω, ἀλλὰ ἀποδείχτηκαν τε-λεί¬ως ἄ¬χρ第στες, διότι κανεὶς δὲν τὶς ζήτησε, κανεὶς δὲν μὲ ῥώτησε, κανεὶς δὲν μοῦ ἔ¬δω¬σε τὴν δυνατότητα νὰ δώσω ἐξηγήσεις καὶ νὰ ἀπολογηθῶ. μόνο μοῦ ἔ¬γινε ἕνας πόλεμος νεύρων, ποὺ μὲ στενοχώρησε πολύ. διενήργησαν κά¬ποιοι λυσ¬σαλέο πόλεμο ἐναντίον τῶν ὑποσημειώσεων (καὶ ἀκόμη κάνουν ἔτσι μερι¬κοί), καὶ δὲν ἔχω μπορέσει μέχρι σήμερα νὰ καταλάβω γιατί τόσο μέ¬νος. καὶ προσωπικὰ μάλιστα δὲν ἄκουσα ἀντιδράσεις τόσο ἀπὸ ψάλτες, ἐκτὸς ἐ¬¬λα¬χί¬στων περι¬πτώσεων, ὅσο κυρίως ἀπὸ κληρικούς, ποὺ ἀκόμη δὲν ἔχω κατα¬λάβει τί τοὺς ἐνώχλησε τόσο, ἀ¬φοῦ οἱ ὑποσημειώσεις ἀναφέ¬ρον¬ταν κυρί¬ως στοὺς ψάλτες. ἔχω συμ¬πε¬ράνει ὅτι αὐ¬τὸ τὸ κῦμα ἔντονων ἀν¬τι¬δράσεων ἀπὸ κάπου ξεκίνησε, ἀπὸ κάποιον ἄν¬θρωπο ἢ κάποια ὁμάδα ἀνθρώπων, καὶ ἴσως μὲ κάπως μεθοδικὸ τρόπο ἡ δυ¬σα¬ρέσκεια ἐπεκτάθηκε καὶ μᾶλλον παρέσυρε καὶ πολλοὺς ἀπὸ ἐκείνους ποὺ πρῶτα μὲ συμ¬βού¬λευ¬αν διαφορετικά. πε¬ρισ-σό¬τερα δὲν εἶναι τοῦ πα¬ρόν¬¬τος.
10. ῞Οταν μοῦ εἶπαν ἀπὸ τὴν ὑπηρεσία ὅτι δὲν ἐπιθυμοῦν πλέον ὑποσημειώσεις, ἀμέσως τὶς ἀφῄρεσα σχεδὸν ὅλες. ἔτσι ἀπὸ τὸ 2009 δὲν ὑπάρχουν ὑποση¬μει¬ώσεις στὸ τυπικὸ τῶν «Διπτύχων» ἐκτὸς ἐλαχίστων ἐξαιρέσεων. δεῖγμα καὶ αὐτὸ ὅτι δὲν χρειάζονταν ἐκεῖνες οἱ ὑπερβολικὲς καὶ σχεδὸν ὑστερικὲς ἀντι¬δράσεις, ἀφοῦ γιὰ μένα δὲν ἦταν κά¬ποιο ση¬μαν-τικὸ θέμα, στὸ ὁποῖο θὰ ἐπέμενα. τὸ νὰ μὴ βάζω ὑποσημει¬ώ¬σεις σήμαινε λιγώτερη δουλειὰ ἀπὸ τὴν πλευρά μου· γιατί λοιπὸν νὰ μὴν τὸ δεχτῶ; ὅσο γιὰ τὸ ἐπιχείρημα κάποιων ὅτι οἱ πολλὲς ὑποσημειώσεις συν¬τε¬λοῦν στὴν αὔξησι τοῦ ὄγκου τοῦ τυπικοῦ αὐτὸ καταρρίπτεται εὐ¬κο¬λώτατα ἀπὸ τὴν πραγματικότητα, ποὺ βοᾷ περὶ τοῦ ἀντιθέτου. τὸ 2002 (συντάκτης ὁ ᾿Απ. Παπα¬χρῖ¬¬στος) τὸ τυπικὸ εἶχε 75 ὑποσημειώσεις καὶ σὲ ἔκτασι ἦταν τὸ μεγαλείτερο ποὺ ἔχει ἐκδοθῆ μέχρι τώρα, 406 σελίδες! τὸ 2008 (συν¬τά-κτης ὁ ὑποφαινόμενος) ὑπῆρχαν μὲν τρι¬πλά¬σιες ὑποσημειώσεις (225 τὸν ἀριθμό), ἀλλὰ ἡ ἔκτασι τοῦ τυπικοῦ ἦταν μόνο 310 σελίδες (δηλαδὴ 100 ὁλόκληρες σελίδες λιγώτερες ἀπὸ τὸ 2008!), ἐνῶ φέτος (2011) μὲ ἐλάχιστες ὑποσημειώσεις (περίπου 35) οἱ σε¬λίδες τοῦ τυπικοῦ αὐξήθηκαν στὶς 326! ὅσοι λοιπὸν λέγουν ὅτι οἱ πολλὲς ὑπο¬σημειώσεις αὐξάνουν τὸν ὄγκο τοῦ τυπικοῦ δὲν ξέρουν τί λένε. δὲν ἀποκλείεται μάλιστα κάποιοι ἀκούγοντας ὅτι τὸ τυπικὸ ἔχει 200 ὑποσημειώσεις παραπάνω νὰ νόμισαν ὅτι εἶχε 200 σελίδες περισσότερες καὶ νὰ ἔπαθαν πανικό! καμμιὰ φορὰ τέτοιου εἴδους σύγχυσι τὴν παθαίνουν ἀκόμη καὶ οἱ εἰδικοὶ ὄχι μόνον οἱ ἀνίδεοι.
11. Γνωρίζω πάντως ὅτι πολλοί, ψάλτες ἰδίως, θέλουν νὰ ὑπάρχουν περισσότερα καὶ πιὸ ἀναλυτικὰ στοιχεῖα στὸ τυπικὸ καὶ περισσότερες ὑ-ποσημειώσεις. καὶ μέχρι σήμερα δέ¬χομαι παρο¬τρύν¬σεις ἀπὸ ψάλτες ἀλλὰ καὶ ἀπὸ κληρικοὺς (καὶ ἀπὸ ἐπισκόπους ἀκόμη) νὰ βάλω ὑποσημειώσεις, ἀλλὰ δὲν πρόκειται πλέον νὰ ξανακάμω τέτοιο λάθος. ὅπως ξέρω ἐπίσης ὅτι πολλοὶ συνεχίζουν καὶ τώρα ἀκόμη νὰ καταφέρωνται ἐναντίον μου γιὰ τὶς ...πολλὲς ὑποσημειώσεις στὰ Δίπτυχα! ἕνας μάλιστα τέτοιος ἠλίθιος, τοῦ ὁποίου γνωρίζω τὸ ὄνομα, εἶπε κάποτε σὲ μία ὁμάδα ἀνθρώπων τὰ ἑξῆς ἀπίστευτα καὶ φαιδρά· «Οἱ ὑποση¬μει¬ώ¬σεις στὸ τυπικὸ εἶ¬ναι ἐφεύ¬ρε¬σις τοῦ ᾿Ανατολικιώτη· πιὸ πρὶν δὲν ὑπῆρχαν ὑπο¬ση¬μει¬ώ¬σεις στὰ Δίπτυ¬χα»!!! ἴσως θὰ ἔπρεπε κάποιος νὰ τοῦ δείξῃ ὅλα τὰ «Δί¬πτυχα» καὶ νὰ τοῦ τὰ ἀνοίξῃ σελίδα σελίδα μπροστὰ στὰ μάτια του, διότι φαί¬νε¬ται ὅτι δὲν τὰ ἔχει ἀνοίξει ποτέ του! ἀλλὰ τελικὰ δὲν ἀξίζει ὁ κόπος. ἐντούτοις ἀπορῶ πῶς βρίσκουν πρόθυμο ἀκρο¬ατήριο αὐτοῦ τοῦ εἴδους οἱ παρα¬λο¬γι¬σμοί, οἱ ὁποῖοι κανονικὰ δὲν θὰ ἔπρεπε νὰ χρειάζωνται κἂν ἀντίκρουσι. ἀλλὰ τέλος πάντων σημειώνω τὰ ἀκόλουθα. α) εἶναι ἀμφίβολον ἂν ὑπῆρ¬ξε κά¬ποια χρονιὰ ποὺ τὸ «῾Ημερολόγιον»/«Δίπτυχα» τῆς ἱερᾶς συνόδου νὰ μὴν εἶχε καθόλου ὑποσημειώσεις· τοὐλάχιστον ἐγὼ δὲν θυμᾶμαι κάτι. β) στὰ Δίπτυχα τοῦ 2001 ὁ ᾿Απόστολος Βαλληνδρᾶς εἶχε 53 ὑποσημει¬ώ¬σεις, στὰ Δίπτυχα τοῦ 2006 ὁ ᾿Απ. Παπαχρῖστος εἶχε 70 περίπου ὑπο¬ση¬μειώσεις, ἐνῷ στὰ ὑπὸ τὴν ἐπιμέλειά μου φετινὰ Δίπτυχα (2011) ὑπάρχουν καμμιὰ 35αριά· δηλαδὴ ἔχω τὶς μισὲς ὑποσημειώσεις ἀπὸ τὸν ᾿Απ. Πα¬πα¬χρῖστο καὶ τὸ ἕνα τρίτο (1/3) ἀπὸ τὸν μακαρίτη ᾿Απ. Βαλ¬λην¬δρᾶ. τόσο ἀλή¬θεια εἶναι ὅτι εἶναι δική μου ἐφεύρεσις οἱ ὑποσημειώσεις!
12. Σὲ σύγκρισι μὲ τὰ ἄλλα τυπικὰ διαπιστώνουμε γιὰ φέτος ὅτι: τὸ Μικρὸν τυπικὸν τοῦ Ν. Παναγοπούλου ἔχει 205 ὑποσημειώσεις, τὸ τυ¬πι-κὸν τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου 120, ἡ Τυπικὴ διάταξις τοῦ ᾿Α. Παπα-χρί¬στου περίπου 76, τὰ Δίπτυχα περίπου 35, καὶ τὸ τυπικὸν τῆς Κύπρου γύρω στὶς 20. ὑπενθυμίζω ἐπί¬σης ὅτι καὶ ὁ μακαρίτης Γεώργιος Μπε¬κα-τῶ¬ρος κάθε χρόνο στὴν «Τάξι» του εἶχε πολὺ περισσότερες ἀπὸ 100 ὑπο-ση¬μειώσεις. τώρα γιατί κάποιοι ἐνο¬χλοῦνται μὲ τὶς ἐλάχιστες σὲ ἀριθμὸ ὑποσημειώσεις τῶν Διπτύχων ποὺ ἐπιμελοῦμαι ἐγώ, ἐνῷ στὸ πα¬ρελθὸν δὲν ἐνωχλοῦνταν μὲ τὶς περισσότερες ὑποσημειώσεις τοῦ ᾿Απ. Βαλ¬λην-δρᾶ οὔτε σήμερα ἐνοχλοῦνται μὲ τὸ πλῆθος τῶν ὑπο¬ση¬μει¬ώσεων σὲ ἄλλα ἐτήσια τυπικά, ἀ¬ποτελεῖ ἕνα ἀκόμη μυστήριον!
13. ῞Ενα ἄλλο αἴτημα σχεδὸν ὅλων τῶν ψαλτῶν καὶ τῶν κληρικῶν ποὺ χρησιμοποιοῦν τὰ «Δίπτυχα» εἶναι νὰ ἐκδίδεται τὸ τυπικὸ σὲ χωριστὸ τόμο ἀπὸ τὸ διοικητικὸ μέρος. αὐτὸ εἶχε γίνει τὸ 2002, ἀλλὰ ἀποδείχτηκε ὅτι δὲν συνέ¬φε¬ρε οἰκονομικά, καὶ θὰ ἐξηγήσω παρακάτω γιατί. ἐκείνη τὴν χρονιὰ ἐκδόθηκαν σὲ δύο τόμους τὰ «Δίπτυχα» ὑποχρεωτικά, διότι εἶχαν φτάσει συνολικῶς τὶς 1504 σελίδες καὶ ἦταν τεχνικῶς ἀδύνατον νὰ βιβλιο¬δετηθοῦν σὲ ἕναν τόμο. καὶ νὰ γινόταν κάτι τέτοιο, λόγῳ τοῦ βάρους τὸ βιβλίο θὰ ἔσπαγε, θὰ χάλαγε, θὰ ξεκόλλαγε τὸ ἐξώφυλλό του καὶ ἄλλα τέ¬τοια. αὐτὸς ἦταν ὁ λόγος ποὺ ὑποχρέωσε τὴν ᾿Απο¬στο¬λι¬κὴ Διακονία νὰ κάμῃ τὰ «Δίπτυχα» ἐκείνης τῆς χρονιᾶς σὲ δύο τόμους (πρέ-πει νὰ σημειώ¬σω ἐδῶ ὅτι ἡ ᾿Αποστολικὴ Διακονία δὲν φέρει εὐθύνη γιὰ τὰ προ¬βλή¬μα¬τα τῶν «Διπτύχων»· ἁπλῶς τὰ ἐκδίδει, δηλαδὴ τὰ τυπώνει καὶ τὰ βιβλι¬ο¬δετεῖ, καὶ τὰ διαθέτει πρὸς πώλησι· θὰ λέγαμε ὅτι ἁπλῶς ἐκτελεῖ «διατε¬ταγ¬μένη ὑπηρεσία». ἀδίκως οἱ περισσότεροι στρέφονται ἐναντίον της).
14. Τώρα, γιατί δὲν συνέφερε οἰκονομικὰ ἡ δίτομη ἔκδοσι τοῦ 2002; διότι καὶ οἱ δύο τόμοι ἐκδόθηκαν συγχρόνως, μὲ τὴν συνηθισμένη χρονικὴ καθυ¬στέ¬ρησι, καὶ πωλοῦνταν ὑποχρεωτικῶς μαζὶ σὰν ἕνα σέτ. αὐτὸ ση-μαί¬νει ὅτι ἔγιναν διπλὲς βιβλιοδεσίες, διπλὰ σκληρὰ ἐξώφυλλα καὶ λοιπά, ποὺ ἀνέβασαν τὸ κοστολόγιο τῆς ἐκδόσεως κατακόρυφα. ὑπῆρξε δὲ καὶ τὸ ἄλλο φαινόμενο· πολλοὶ πήγαιναν στὰ βιβλιοπωλεῖα, πλήρωναν τὸ σέτ, ἀλλὰ ἔπαιρναν μόνον τὸν 1ο τόμο (τὸ τυπικὸ) καὶ τὸν 2ο τὸν ἄφηναν, ἐνῷ τὸν εἶχαν πληρώσει! καὶ δημιουργήθηκε ἐκ τῶν ὑστέρων ἕνα ἀκόμη πρό¬βλη¬μα γιὰ τὸ τί θὰ γίνονταν αὐτοὶ οἱ τόμοι. θὰ τοὺς ἔπαιρνε πίσω ὁ ἐκ¬δό¬της; καὶ τί θὰ τοὺς ἔκανε; θὰ τοὺς πήγαινε γιὰ πολτοποίησι; καὶ πῶς θὰ γινόταν αὐτό, ἀφοῦ θὰ ἔπρεπε νὰ κοποῦν δελτία ἐπιστροφῆς καὶ τὰ το鬬αῦτα; καὶ πῶς θὰ κόψῃς δελτίο ἐπιστροφῆς γιὰ ἕνα βιβλίο γιὰ τὸ ὁ¬ποῖ¬ο ἤδη ἔχει ἐκδοθῆ ἀπόδειξι πωλήσεως καὶ δὲν ἐπεστράφη ἀπὸ τὸν ἀ¬γο¬ραστή; διότι ἂν ἐπεστρέφετο ἀπὸ τὸν ἀγοραστή, θὰ ἔπρεπε νὰ τοῦ δώσῃς πάλι ἐπὶ ἀποδείξει τὰ λεφτά του πίσω! καὶ πῶς θὰ στείλῃς γιὰ πολ¬το¬ποί¬ησι κάτι ποὺ φαίνεται ὅτι τὸ ἔχεις ἤδη πουλήσει καὶ δὲν σοῦ ἐπε¬στράφη; καὶ ἄντε νὰ τὰ ἐξηγήσῃς αὐτὰ στὴν ἐφορία! καὶ δὲν μιλοῦμε ἐδῶ γιὰ ἕνα ἢ δύο βιβλία, ἀλλὰ γιὰ δεκάδες (ἴσως καὶ γιὰ ἑκατοντάδες)! αὐτὸ τὸ τελευταῖο πρόβλημα δὲν τὸ ξέρω σίγουρα ἀπὸ κάπου, δὲν ἔχω καμμία τέ¬τοια πληροφόρησι ἀπὸ κανένα ἄτο¬μο εἴτε τῆς ᾿Α¬ποστολικῆς Διακονίας εἴτε τῆς συνόδου· εἶχα ὅμως πληρο¬φο¬ρίες ἀπὸ διάφορα βιβλιοπωλεῖα ἀνὰ τὴν ῾Ελλάδα, ποὺ τοὺς εἶχαν μείνει πολλοὶ τέτοιοι τόμοι (τοῦ διοικητικοῦ μέ¬ρους) καὶ δὲν ἤξεραν τί νὰ τοὺς κάνουν. ἐπίσης παλαιότερα διετέλεσα γιὰ χρόνια διευθυντὴς σὲ μεγάλο ἐκ¬δοτικὸ οἶκο τῶν ᾿Αθηνῶν καὶ ἀπὸ τὴν ἐμπειρία μου μπορῶ νὰ ὑποθέσω τί γίνεται. δημι¬ουρ¬γή¬θη¬καν λοιπὸν πολ¬λὰ προβλήματα ἀπὸ τὴν δίτομη ἔκ-δο¬σι τοῦ 2002, εἶχε δὲ καὶ οἰκονομικὸ κόστος μεγάλο (βι¬βλι¬ο¬δετικὰ περίπου διπλάσιο ἀπὸ τὴν μονότομη ἔκδοσι), ὁπότε στὴν ᾿Αποστο¬λικὴ Διακονία δὲν θέλουν οὔτε νὰ ἀκούσουν γιὰ δύο τό¬μους τῶν «Διπτύχων». παθαίνουν σὸκ καὶ μόνο στὴν ἰδέα, διότι δὲν θέ¬λουν νὰ ἐπαναληφθῇ ὁ ἐφιάλτης τοῦ 2002, καὶ ἔχουν ἀπόλυτο δίκιο σὲ αὐτό.
15. Πρέπει νὰ διευκρινισθῇ ἐδῶ καὶ τὸ θέμα τοῦ οἰκονομικοῦ. τὸ ὅ¬τι ἡ ᾿Αποστολικὴ Διακονία δὲν εἶναι ἰδιωτικὸς ἐκδοτικὸς οἶκος οὔτε κερ¬δο¬σκο-πικὸς ὀργανισμὸς δὲν σημαίνει ὅτι δὲν πρέπει νὰ ἔχῃ κερδοφορία. κά¬θε ἄλλο μάλιστα! θὰ πρέπει οἱ ἐκδόσεις της νὰ ἀπο¬φέ¬ρουν ἔσοδα ἀρ¬κε¬τὰ γιὰ νὰ καλύψουν ὅλα τὰ ἐκδοτικὰ ἔξοδα τῶν βιβλίων, ὅλους τοὺς μισθοὺς τῶν ὑπαλλήλων, ὅλα τὰ ἄλλα λει¬τουρ¬γι¬κὰ ἔξο¬δα τοῦ ὀργα¬νισμοῦ, καὶ ἐπι¬πλέον νὰ περισσεύσῃ ἕνα ἱκανὸ χρηματικὸ πο¬σό, ποὺ ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν θὰ κα¬λύ¬πτῃ τὶς ἱεραποστολικὲς δραστηριότητες τῆς ᾿Απο¬στολικῆς Διακο¬νί-ας, ἀφ᾿ ἑτέρου δὲ θὰ ἀποτελῇ τὴν βάσι γιὰ νὰ γίνουν καὶ ἄλλες ἐκδόσεις. σὲ δια¬φο¬ρετικὴ περίπτωσι ὁ ὀργανισμὸς θὰ πάψῃ νὰ ὑ¬πάρ¬χῃ, διότι ποιός θὰ μπορέσῃ καὶ θὰ θελήσῃ νὰ ἀναλάβῃ τὴν χρηματο¬δότησι ἑνὸς τόσο με-γά¬λου ἐκδοτικοῦ καὶ ἱεραποστολικοῦ ἔργου; καὶ ἂν σκεφτοῦμε τοὺς δύσκο¬λους καιροὺς ποὺ περνοῦμε αὐτὴν τὴν χρονικὴ περίοδο καὶ ὅτι οἱ περισ¬σό¬τεροι ἀπὸ τοὺς ἐκδοτικοὺς οἴκους μὲ ἀξιόλογα βιβλία χρι¬στια¬νι-κοῦ καὶ ἐκ¬κλη¬σιαστικοῦ περιεχομένου, ποὺ ὑπῆρχαν πρὶν ἀπὸ 20, 30 καὶ 40 χρόνια, σή¬με¬ρα ἔχουν κλείσει ἢ ὑπολειτουργοῦν, κατανοοῦμε πόσο ἀναγκαία εἶ¬ναι γιὰ τὴν ἐκκλησία ἡ διατήρησι τοῦ ἐκδοτικοῦ τμήματος τῆς ᾿Αποστο¬λικῆς Διακονίας. ἄλλωστε δὲν ὑπῆρξε ποτὲ τυπογραφεῖο ποὺ νὰ λει¬τουργῇ χω¬ρὶς κέρδος, ἀκόμη καὶ ἂν μιλοῦμε γιὰ τυπογραφεῖα ποὺ λει-τούργησαν μέ¬σα σὲ μοναστήρια ἢ καὶ μέσα στὸ ῞Αγιον Ὄρος. οἱ μὴ κερ¬δο-σκο¬πι¬κοὶ ὀρ¬γα¬νισμοὶ ἐπιτρέπεται νὰ ἔχουν κέρδος, ἀλλὰ αὐτὸ δια¬τί¬θεται γιὰ κοινω¬φε¬λεῖς σκοποὺς καὶ ἄλλες ἀνάγκες ποὺ ἐξυπη¬ρετεῖ ὁ κάθε ὀργα¬νισμὸς σύμ¬φωνα μὲ τὸ καταστατικό του. ἑπομένως γιὰ τὴν ᾿Απο-στο¬λι¬κὴ Διακονία –ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ἴδια τὴν ἐκκλησία– εἶναι ζω¬τι¬κῆς σημα¬σί¬ας θέμα τὰ «Δί¬πτυχα» καὶ κάθε ἔκδοσί της νὰ εἶναι κερ¬δο¬φό¬ρα. τὰ περὶ τοῦ ἀντιθέτου κατὰ καιροὺς λεγόμενα ὀφείλονται ἴσως ἢ σὲ ἄ¬γνοια ἢ σὲ λαϊ¬κι¬σμὸ ἢ σὲ κακεντρέχεια. εἶναι σὰν τὶς ἀνεύθυνες γνῶμες ποὺ λέγονται συ¬χνὰ γιὰ τὸν ἐκκλησιαστικὸ χῶρο, παραδείγματος χάριν ὅτι δὲν θὰ πρέ¬πει οἱ ψάλτες νὰ πληρώνωνται γιὰ τὴν ψαλτική τους ἢ τέλος πάντων θὰ πρέ¬πει νὰ παίρνουν μόνον ἕνα μικρὸ συμβολικὸ ποσό, χωρὶς νὰ ζητοῦν προσ¬λή¬ψεις, ἀσφάλισι, ἐξασφάλισι, αὐξήσεις καὶ ἄδειες· ἢ ὅτι δὲν θὰ πρέ¬πει νὰ ὑπάρχουν παγ¬κάρια, γιὰ νὰ ἀφήνῃ ὁ πιστὸς χρήματα γιὰ τὸ κερὶ ποὺ ἀνάβει· ἢ ὅτι δὲν θὰ πρέπει νὰ βγαίνῃ δίσκος στὴν διάρκεια τῆς ἀκο¬λουθίας· ἢ ὅτι δὲν θὰ πρέπει νὰ γίνωνται ἔρανοι ἀπὸ τὴν ἐκκλησία, καὶ ἄλ¬λα τέτοια.
16. ᾿Απὸ τὸ 2004 ποὺ εἶμαι στὴν σύνοδο καὶ ἀπὸ τὸ 2007 (ἢ μᾶλλον 2006) ποὺ ἀνέλαβα τὴν σύνταξι τῶν Διπτύχων ὑποστήριζα σθεναρὰ τὴν ἀνάγκη νὰ ἐκδοθῇ τὸ τυπικὸ σὲ χωριστὸ τόμο καὶ νὰ αὐξηθῇ ὁ ὄγκος του ἀπὸ τὶς 300 σελίδες στὶς 450-500· καὶ αὐτὸ συνεχίζω νὰ πιστεύω. ξέ¬ρω ὅμως ὅτι τελικῶς αὐτὸ μᾶλλον δὲν πρόκειται νὰ γίνῃ γιὰ ἕναν ἁπλὸ λόγο· διότι αὐτοὶ ποὺ ἔχουν τὴν εὐθύνη γιὰ τὴν λῆψι τέτοιας ἀπο¬φά¬σεως δὲν γνωρίζουν ἀπὸ ἐκδοτικά. καὶ ὅταν μιλάω γιὰ ἐκδοτικὴ γνῶσι, δὲν ἐννοῶ κάποιος ὡς συγγραφεὺς νὰ ἔχῃ ἐκδώσῃ 10 ἡμερολόγια τσέπης, 5 βίους ἁγίων καὶ ἄλλα 5 βιβλία «θρησκευτικοῦ» περιεχομένου, ὁπότε ἔχει ἁπλῶς μία γεῦσι τῆς ἐκδοτικῆς διαδικασίας· ἐννοῶ νὰ πιάσῃς στὰ χέρια σου ἕνα χει¬ρόγραφο καὶ νὰ ἀναλάβῃς τὴν εὐθύνη νὰ τὸ παραδώσῃς στὸν συγ¬γρα¬φέα ἕτοιμο βιβλίο, πακε¬τα¬ρι¬σμένο σὲ κουτιά, ἔχοντας ἐποπτεύσει προσω¬πι¬κῶς καὶ ἔχοντας λάβει τὶς ἀποφάσεις ποὺ πρέπει γιὰ ὅλα τὰ στά¬δια τῆς διαδι¬κασίας, ἀπὸ τὴν παραγγελία τοῦ χαρτιοῦ καὶ τὴν ἐπιλογὴ τῆς γραμ¬μα¬τοσειρᾶς γιὰ τὴν στοιχειοθεσία μέχρι τὴν συνεργασία μὲ τὸν μακε¬τί¬στα, τὸν ἔλεγχο τοῦ τυπώματος καὶ τὴν παρακολούθησι τῆς βιβλιοδεσίας. (οἱ λεπτομερεῖς πολύπλοκες καὶ ἐξειδικευμένες ἐργασίες ποὺ κρύβονται μέ¬σα στὴν φράσι «ἐκδοτικὴ διαδικασία» δὲν εἶναι τοῦ πα-ρόν¬τος. ἂν θέλῃ ὁ Θεός, σκοπεύω νὰ ἀναφερθῶ ἀναλυτικὰ σὲ ὅλα αὐτὰ σὲ ἄλλη εὐκαιρία.) χωρὶς λοιπὸν τὶς ἀπαραίτητες γνώσεις εἶναι δύσκολο νὰ ἐξετάσῃ κανεὶς τὸ θέμα σφαιρικὰ καὶ νὰ ἀντιληφθῇ τὶς δυσκολίες ποὺ ἔχει ἡ ἔκδοσις τῶν Διπτύχων. συνήθως ἡ μία πλευρὰ σκέφτεται τὸ πρακτικὸ μέρος καὶ ζητάει νὰ γίνῃ ἡ ἔκδοσις δίτομη· ἡ ἄλλη πλευρὰ σκέφτεται ἐκδοτικὰ καὶ τυπο¬γρα¬φικὰ καὶ δὲν θέλει οὔτε νὰ ἀκούσῃ γιὰ δύο τόμους, διότι τὸ θεωρεῖ ἀσύμ¬φορο καὶ ἀνέφικτο. νομίζω ὅτι ὑπάρχει λύσι, ἀλλὰ χρειάζονται γεν¬ναῖ¬ες ἀ¬πο¬φάσεις. σὲ καμμία περίπτωσι δὲν πρέπει νὰ γίνῃ τὸ βιβλίο δί¬το¬μο μὲ τὶς προϋποθέσεις ποὺ ἔγινε τὸ 2002. πρέπει νὰ ὑπάρξουν ἄλλες προϋ¬πο¬θέσεις καὶ νὰ γίνῃ νέα μελέτη γιὰ τὴν ἀλλαγὴ τῆς ἐκδόσεως. θὰ πρέπει νὰ συν¬εκτι¬μη¬θοῦν τὰ ἐπιπλέον ἔξοδα ποὺ θὰ προκύψουν ἀλλὰ καὶ ἡ μείωσις ἐξόδων ποὺ θὰ γίνῃ· διότι μὲ τὶς προτάσεις ποὺ ἔχω ὑπόψει μου προ¬κύ¬πτει καὶ σοβαρὴ μείωσις ἐξόδων γιὰ μεγάλο μέρος τῆς διαδικασίας. καὶ ἂν μαζὶ μὲ τὴν μεγάλη μείωσι ἐπέλθῃ καὶ αὔξησις τῶν πωλήσεων, κάτι ποὺ εἶναι τὸ ζητούμενο, τότε θὰ ἔχωμε καὶ αὔξησι τῶν κερδῶν. αὐτὰ ὅμως δὲν εἶναι εὔκολο νὰ τὰ καταλάβῃ κανείς. γιὰ νὰ γίνουν δύο τόμοι τὰ Δίπτυχα, θὰ πρέπει νὰ ἀπαγκιστρωθοῦμε ἀπὸ τὰ πλαίσια μέσα στὰ ὁποῖα γίνεται ἡ ἔκδοσις μέχρι σήμερα· αὐτὸ ὅμως δὲν ξέρω ἂν ὑπάρχῃ κάποιος ποὺ θὰ μποροῦσε καὶ θὰ ἤθελε νὰ τὸ ἀποφασίσῃ. γι᾿ αὐτοὺς τοὺς λόγους προσω¬πι¬κὰ ἔχω σταματήσει πλέον νὰ ἀνακινῶ αὐτὸ τὸ ζήτημα. λέω τὴν γνώμη μου, μόνον ἂν ἐρωτηθῶ. ἡ πιὸ πρόσφατη περίπτωσι ποὺ μίλησα (ἀκροθιγῶς) γιὰ τὸ πῶς μπορεῖ νὰ ἐκδοθοῦν τὰ «Δίπτυχα» σὲ δύο τόμους μὲ τρόπο ποὺ νὰ συμφέρῃ καὶ ἐκδοτικὰ ἦταν γύρω στὶς 20/1/2011· καὶ ἦταν ἡ τελευταία φορά.
17. Εἶναι ἀναγκαία καὶ μία ἄλλη διευκρίνισις. δὲν ὑπάρχει ἐπισή¬μως κανένας περιορισμὸς γιὰ τὸ πόσες σελίδες θὰ ἔχῃ ἔκτασι τὸ τυπικὸ τῶν Διπτύχων. δὲν ἔχει ληφθῆ κάποια ἀπόφασις συγκεκριμένου ὁρίου σε¬λί-δων οὔτε ἀπὸ τὴν σύνοδο οὔτε ἀπὸ τὴν ᾿Αποστολικὴ Διακονία καὶ τόσα χρόνια τώρα δὲν μοῦ ἔχει γνωστοποιηθῆ κάτι τέτοιο. ὁ περιορισμὸς ποὺ ὑπάρχει εἶναι βιβλιοδετικός· ὑπάρχει ἕνα ὅριο σελίδων ποὺ μπορεῖ νὰ πε-ρι¬λαμβάνει ἕνας τόμος, χοντρικὰ κάπου 1300 μὲ 1400 σελίδες· καὶ πάλι θὰ εἶναι δύσχρηστος. μετὰ τὸ ὅριο αὐτὸ ἢ θὰ πᾶμε στοὺς δύο τόμους ἢ θὰ ἐπιλέ¬ξουμε ἄλλες λύσεις, ὅλες ὅμως ἀσύμφορες ἀπὸ πλευρᾶς κόστους καὶ πρακτικῆς χρήσεως. γιὰ νὰ ἀποφευχθῇ αὐτὸ τὸ ἀδιέξοδο θὰ πρέπει νὰ μειωθῇ ἡ ὕλη τοῦ βιβλίου· κανεὶς ὅμως δὲν εἶναι διατεθειμένος νὰ μειώσῃ ὕλη ἀπὸ τὸ δεύτερο καὶ ὀγκωδέστερο μέρος τοῦ βιβλίου, τὸ διοικητικό. ὅποτε γίνεται λόγος γιὰ μείωσι, ὅλοι σκέφτονται τί θὰ ἀφαιρέσουν ἀπὸ τὸ τυπικό! αὐτὸ γίνεται φανερὸ μετὰ τὴν δίτομη ἔκδοσι τοῦ 2002. προ¬κει¬μένου στὴν ἔκδοσι τοῦ 2004 νὰ περιορίσουν τὶς σελίδες καὶ νὰ μεί¬νουν ἕνας τό¬¬μος τὰ Δίπτυχα, τί ἔκαμαν; ἀφῄρεσαν ὅλες τὶς γενικὲς τυπι¬κὲς δια¬τάξεις. δηλαδὴ ἐφαρμόστηκε τὸ λαϊκὸ ἀπόφθεγμα «πονάει κεφάλι, κόβει κε¬φάλι»! γιὰ νὰ ἐπανέλθουν οἱ γενικὲς τυπικὲς διατάξεις στὰ Δί¬πτυχα, χρειάστηκε· 1ον) νὰ διαμαρτυρηθοῦν κάποιοι ψάλτες καὶ κληρικοὶ καὶ οἱ διαμαρτυρίες τους νὰ φτάσουν μέχρι τοὺς ἐπισκόπους των καὶ ἀπὸ ἐκεῖ στὴν σύνοδο (αὐτὸ μοῦ τὸ εἶπαν, δὲν τὸ ξέρω προσωπικῶς)· 2ον) νὰ ποῦν ὁ ᾿Ι. Φουντούλης καὶ ὁ π. Κων. Παπαγιάννης (ὁ δεύτερος καὶ γρα¬πτῶς) ὅτι οἱ γενικὲς τυπικὲς διατάξεις εἶναι χρήσιμες καὶ ἀπαραίτητες καὶ πρέπει νὰ ἐπανέλθουν· 3ον) νὰ εἰσηγηθῶ τὸ ἴδιο στὴν συνοδικὴ ὑπο¬επι¬τροπὴ ὑπο¬σχό¬μενος ὅτι τὸ τμῆμα αὐτὸ δὲν θὰ ἔχῃ τὴν μεγάλη ἔκτασι ποὺ εἶχε λάβει στὸ παρελθόν· καὶ τέλος 4ον) νὰ λάβῃ σχετικὴ ἀπόφασι ἡ σύνο¬δος! γιὰ ὅλους αὐτοὺς τοὺς λόγους κρατῶ τὸ τμῆμα τοῦ τυπικοῦ ὅσο μπορῶ κοντὰ στὶς 300-330 σελίδες· διότι ξέρω ὅτι, ἂν προκύψῃ θέμα μει¬ώσεως σελίδων, θὰ ποῦν ἀμέσως νὰ ἀφαιρεθοῦν οἱ γενικὲς τυπικὲς δια¬τάξεις· ἀλλὰ τότε θὰ εἶναι τὸ τυπικὸ τῶν Διπτύχων μισό, διότι ποῦ θὰ ὑ¬πάρχουν ὁδηγίες γιὰ τὶς ἀκο-λου¬θίες τῶν καθημερινῶν καὶ τῶν σαββάτων; αὐτὸ ὅμως πολλοὶ δὲν τὸ κατα¬λα¬βαίνουν, εἴτε διότι δὲν χρησιμοποιοῦν σωστὰ τὰ Δίπτυχα εἴτε διότι δὲν ψάλλουν σὲ καθημερινές, σάββατα, προεόρτιες καὶ μεθέορτες ἡμέρες, ἢ καὶ γιὰ ἄλλους λόγους.
18. Γενικῶς τὸ θέμα τοῦ τυπικοῦ τῶν Διπτύχων δὲν ἀντιμετωπίζεται μὲ σωστὲς προϋποθέσεις. δὲν θὰ μπῶ σὲ λεπτομέρειες, διότι ἤδη τὸ πα¬ρὸν κείμενο ἔχει λάβει ἀρκετὴ ἔκτασι, ὁπότε δὲν θὰ μιλήσω ἐδῶ γιὰ τὶς συνθῆκες συντάξεως τοῦ τυπικοῦ, γιὰ ἀντιφατικὲς ἀποφάσεις, γιὰ περι-πτώ¬σεις ποὺ ἐνῷ εἶχα ὁλο¬κλη¬ρώσει τὸ τυπικό, ὑποχρεώθηκα λόγῳ κάποιας ξαφνικῆς ἀποφάσεως νὰ τὸ ξανα¬γρά¬ψω σχεδὸν ἀπὸ τὴν ἀρχὴ καὶ μάλιστα κάτω ἀπὸ πολὺ πιεσμένα χρονικὰ ὅρια, γιὰ τὰ πραγματικὰ καὶ τὰ ὑπο¬τι¬θέμενα λάθη τῶν Διπτύχων καὶ πῶς δημιουργοῦνται, γιὰ προκαταλήψεις καὶ ἐπαναλήψεις, γιὰ τὸ παραφορτωμένο καὶ ἐν πολλοῖς παράτυπο ἁγιο¬λόγιο ἢ γιὰ ἄλλα προβλήματα. θὰ πῶ μόνο ὅτι, ἐνῷ τὸ τυπικὸ θὰ πρέπει νὰ λαμβάνῃ ὑπόψι του πρωταρχικὰ τὶς ἀνάγκες τῶν περίπου 20.000 ἐνερ¬γῶν ψαλτῶν στὴν ῾Ελλάδα, τελικῶς γίνονται πράγματα ποὺ τὰ ἐπιθυμοῦν 10 ἢ 20 ἢ 100 ἄνθρωποι. γιὰ παράδειγμα ἀναγράφεται σὲ κά¬θε δεσπο¬τι¬κὴ γιορτὴ ποιό εἶναι τὸ εἰσοδικό, γιὰ νὰ μπορῇ νὰ τὸ βρῇ εὔκο¬λα ὁ ἀρχι¬ε¬ρεὺς ἢ ὁ ἱερεύς. ἀλλὰ τὰ εἰσοδικὰ ὑπάρχουν καὶ σὲ τόσες ἄλλες ἐκδόσεις, σὲ ὅλα τὰ ἱερατικά, σὲ ὅλα τὰ ἀρχιερατικά, στὰ ἐγκόλπια ἀνα¬γνώστου, στὰ μηναῖα, καὶ εὔκολο εἶναι νὰ βρεθοῦν. καὶ στὸ τέλος τέλος, ἂν δὲν εἶ¬ναι συλλείτουργο, τὸ εἰσοδικὸ δὲν τὸ ψέλνει ὁ ἱερεὺς ἀλλὰ ὁ ψάλτης, καὶ αὐ¬τὸς ξέρει ποῦ θὰ τὸ βρῇ. ἐκεῖνο ποὺ μπορεῖ νὰ γίνῃ ἴσως καὶ νὰ βελ¬τι¬ώ¬σῃ κάπως τὴν κατάστασι εἶναι νὰ δραστηριοποιηθοῦν αὐτοὶ ποὺ χρησι¬μο¬ποιοῦν τὰ Δίπτυχα περισσότερο ἀπὸ κάθε ἄλλον, δηλαδὴ οἱ ψάλτες. ἴσως ἂν διαμαρτυρηθοῦν, ἂν στείλουν ἐπιστολὲς πρὸς τὴν σύνοδο, πολλὲς ὅμως ἐπιστολές, καὶ ὡς ἄτομα καὶ ὡς σύλλογοι, ὅπου νὰ λένε ὅτι θέλουν περισ¬σότερες σελίδες τυπικοῦ στὰ «Δίπτυχα», περισότερες λε¬πτο¬μέρειες, περισ¬σότερες ἐπε¬ξη-γήσεις, ἴσως τότε κάτι νά γίνῃ. ὅσο δὲν θὰ διαμαρτύρωνται γιὰ τὴν ὑπέρμετρη διόγκωσι τοῦ διοικητικοῦ μέρους καὶ θὰ δέχωνται τὴν ἀτροφικὴ παρουσίασι τοῦ τυπικοῦ, ἂς μὴν περιμένουν βελτίωσι· κι ἂς μὴν παραξενευτοῦν ἂν κάποια στιγμὴ τὸ τυπικὸ γίνῃ λιγώ¬τερο κι ἀπὸ 150 σελίδες. μόνον ἂν ἐκδηλώσουν τὶς σκέψεις των καὶ ποῦν ὅτι δὲν θέλουν νὰ ἀγοράζουν 800 ἢ 1000 σελίδες ἄσχετες μὲ τὸ τυπικό, μό¬νον τότε ἴσως νὰ πάψουν κάποιοι νὰ θεωροῦν τὸ τυπικὸ σὰν κάτι τὸ δευ¬τερεῦ¬ον καὶ νὰ κατα¬νο¬ήσουν ὅτι τὰ «Δίπτυχα» πωλοῦνται κυρίως γιὰ τὸ τυπικό τους· γιὰ νὰ μὴν πῶ, ἀποκλειστικῶς γι᾿ αὐτό.
Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης
(δημοσίευσις 31/1/2011)
2. ῞Οσο πλήθαιναν τὰ στοιχεῖα τυπικοῦ, πλήθαιναν καὶ τὰ διοικητικὰ στοιχεῖα· ἀλλὰ στὴν ἀρχὴ τὸ τυπικὸ εἶχε περισσότερες σελίδες· ἐπὶ παρα-δείγματι 100 σελίδες τυπικό, 80 σελίδες διοικητικό· 120 σελίδες τυπικό, 70 σελίδες διοικητικό. αὐτὰ γιὰ ὅσο τὸ ἡμερολόγιο ἦταν προσω¬πικὴ ἔκδοσι τοῦ Φαρλέκα· δηλαδὴ τὸ τυπικὸν ἦταν τὸ κυριώτερο καὶ ση¬μαν¬τικώτερο στοιχεῖο, γιὰ τὸ ὁποῖο ἀγόραζαν ὅλοι τὴν ἔκδοσι· ἀκόμη καὶ ὅλοι οἱ ναοὶ τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀγόραζαν καὶ συμβουλεύονταν τὸ τυπικὸ τοῦ Φαρ¬λέκα, ὅπως εἶχε πεῖ σὲ μία συνέντευξί του ὁ Κων¬σταν¬τι¬νου¬πολίτης πρω¬το¬ψάλ¬της καὶ πρώην δομέστικος τοῦ πατριαρχείου Δημο¬σθένης Παϊ-κό¬πουλος.
3. Τὸ 1954 ἡ ἔκδοσι ἀπὸ τὸν Φαρλέκα περνάει στὴν ἱερὰ σύνοδο καὶ γίνεται «῾Ημερολόγιον τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος». ἀπὸ τότε ἀρχίζει σι¬γὰ σιγὰ τὸ διοικητικὸ νὰ ἀποκτᾷ περισσότερες σελίδες ἀπὸ τὸ τυπικό. ἀ¬πὸ τὸ 1989 ἡ ἔκδοσις ὠνομάστηκε «Δίπτυχα τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος». μὲ τὸν καιρὸ ὁ ὄγκος τοῦ διοικητικοῦ μέρουςὑπερδεκαπλασιάστηκε, ἐνῷ τοῦ τυπικοῦ ἀπὸ ἕνα σημεῖο καὶ πέρα ἔμεινε στάσιμος, καὶ σὲ κάποια φάσι μειώθηκε κιόλας. δίνω ἕναν συγκριτικὸ πίνακα.
῾Ημερολόγιον/Δίπτυχα τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος
ἔτος σελίδες τυπικοῦ σελίδες διοικητικοῦ παρατηρήσεις
1935 100 80 ἔκδ. Φαρλέκα, σχῆμα 10 Χ 14
1949 120 70 ἔκδ. Φαρλέκα, σχῆμα 10 Χ 14
1964 190 258 ἔκδ. συνόδου, σχῆμα 12 Χ 17
1965 205 274 ἐφεξῆς ἔκδ. συνόδου, ἴδιο σχῆμα
1979 190 644 σχῆμα 14 Χ 21 (τὸ ἴδιο καὶ ἐφεξῆς)
1981 190 548 συντάκτης ᾿Α. Βαλληνδρᾶς
1985 200 580 συντάκτης ᾿Α. Βαλληνδρᾶς
1990 248 694 συντάκτης ᾿Α. Βαλληνδρᾶς
1994 244 824 συντάκτης ᾿Α. Βαλληνδρᾶς
1997 270 886 συντάκτης ᾿Α. Βαλληνδρᾶς
2001 300 1090 συντάκτης ᾿Α. Βαλληνδρᾶς
2002 406 1128 συντάκτης ᾿Α. Παπαχρῖστος
2003 400 908 συντάκτης ᾿Α. Παπαχρῖστος
2004 324 916 συντάκτης ᾿Α. Παπαχρῖστος
2005 344 822 συντάκτης ᾿Α. Παπαχρῖστος
2006 352 816 συντάκτης ᾿Α. Παπαχρῖστος
2007 316 822 συντάκτης Δ. ᾿Ανατολικιώτης
2008 310 828 (ὁμοίως καὶ ἐφεξῆς)
2009 312 842
2010 316 826
2011 326 858
4. ᾿Απὸ τὰ παραπάνω στοιχεῖα προκύπτουν γιὰ τὸ «῾Ημερο¬λό¬γι¬ον»/«Δί-πτυχα» τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος τὰ ἑξῆς· 1ον) ὅτι ἡ ὕλη τοῦ τυ¬πι¬κοῦ μέρους ἀπὸ τὸ 1935 μέχρι σήμερα τριπλασιάστηκε σὲ ἀριθμὸ σελί¬δων, ἐνῷ τοῦ διοικητικοῦ ὑπερδεκαπλασιάστηκε! (τὸ 2002 μάλιστα τὸ δι-οικητικὸ μέρος ἦταν ὑπερδεκατετραπλάσιο!)· 2ον) ὅτι ἐνῷ ἀρχικῶς τὸ τυ-πι¬κὸ κα¬τελάμ¬βα¬νε τὰ δύο τρίτα (2/3) τῆς ἐκδόσεως καὶ τὸ διοικητικὸ μέ¬ρος τὸ ὑπόλοιπο ἕνα τρίτο (1/3), σήμερα οἱ ὅροι ἔχουν ἀντιστραφῆ· τὸ τυπικὸ εἶναι μόλις τὸ ἕνα τέ¬ταρ¬το (1/4) τῶν Διπτύχων καὶ τὸ διοικητικὸ τὰ τρία τέ¬ταρτα (3/4)· 3ον) ὅτι ὁ ψάλτης ποὺ παίρνει σήμερα τὰ «Δίπτυχα», γιὰ νὰ τὰ χρησιμοποιῇ κα¬θη¬με¬ρινῶς ὡς τυπικό, ἀγοράζει περίπου 1200 σε¬λί¬¬δες, ἀπὸ τὶς ὁποῖες μόνον οἱ 300 τοῦ χρησιμεύουν γιὰ τὸν σκοπὸ ποὺ θέλει, ἐνῷ οἱ ὑπόλοιπες 900 (τὸ συντριπτικὰ μεγαλείτερο ποσοστὸ σελί¬δων) εἶναι ἄλλα πράγματα, ἄσχετα μὲ τὸν κύριο σκοπὸ ἀγορᾶς!
5. Ἂς δοῦμε καὶ ἕναν ἄλλον σύντομο συγκριτικὸ πίνακα. συγκρί¬νον¬ται οἱ διάφορες ἐκδόσεις τυπικοῦ ποὺ κυκλοφοροῦν γιὰ τὸ ἔτος 2011 ὡς πρὸς τὸν ἀριθμὸ σελίδων ποὺ ἀφιερώνουν ἀκριβῶς στὸ τυπικό.
Τυπικὰ τοῦ ἔτους 2011
ἔκδοσις σελίδες τυπικοῦ παρατηρήσεις
῾Ημερολόγιον οἰκουμ. πατριαρχείου 500 σχῆμα 14 Χ 21
Μικρὸν τυπικὸν Ν. Παναγοπούλου 592 (= 500)* σχῆμα 12 Χ 17
῾Εορτολόγιον ἐκκλησίας Κύπρου 360 (= 400)* σχῆμα 17 Χ 24
Τυπικὴ διάταξις ᾿Α. Παπαχρίστου 388 σχῆμα 14 Χ 21
Δίπτυχα ἐκκλησίας ῾Ελλάδος 326 σχῆμα 14 Χ 21
* Σημείωσις. τὸ Μικρὸν τυπικὸν τοῦ Ν. Παναγοπούλου ἔχει σχῆμα λίγο μικρότερο ἀπὸ τῶν ὑπολοίπων τυπικῶν, ὁπότε οἱ 592 σελίδες του ἂν ἀναχθοῦν στὸ μεγαλείτερο σχῆμα, θὰ γίνουν περίπου 500. ἀντιθέτως τὸ ῾Εορτολόγιον τῆς ἐκκλησίας Κύπρου εἶναι λίγο μεγαλείτερο στὸ σχῆμα, ὁπότε οἱ 360 σελίδες του ἀντιστοιχοῦν περίπου σὲ 400.
τὸ συμπέρασμα ἀπὸ τὸν παραπάνω πίνακα εἶναι ὅτι ἡ ἐκκλησία τῆς ῾Ελ-λάδος ἀφιερώνει γιὰ τὸ τυπικὸ τὸν λιγώτερο ἀριθμὸ σελίδων ἀπὸ ὅλες τὶς ἄλλες παρόμοιες ἐκδόσεις. καὶ ὅμως παρὰ ταῦτα ὑπάρχουν ἄν¬θρωποι (κυρίως κληρικοὶ) ποὺ θεωροῦν ὅτι τὸ τυπικὸ τῶν «Διπτύχων» πρέ¬πει νὰ ...φυράνῃ κι ἄλλο! ὅτι πρέπει νὰ λιγοστέψῃ κι ἄλλο, διότι κατὰ τὴν ἄποψί τους ἔχει πολλὰ πράγ¬ματα ποὺ δὲν χρειάζονται! καὶ ἀποκα¬λύ¬πτω ἐδῶ ὅτι ὑπῆρξε πρότασις νὰ ἀφαιρεθῇ ἀπὸ τὸ ὑπάρχον τυπικὸ πε¬ρίπου τὸ 10% τῆς ὕλης του, ὥστε νὰ γίνῃ λιγώτερο ἀπὸ 300 σελίδες! ἀλλὰ εὐτυχῶς αὐτὸ δὲν ἔγινε δεκτό.
6. ᾿Απὸ ὅλα ὅσα διαπιστώθηκαν μέχρι τώρα καταλαβαίνει κανεὶς ὅτι τὸ τυπικὸ τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος εἶναι τὸ μι¬κρό¬τε¬ρο σὲ ἔκτασι ἀπὸ ὅλα τὰ ἐτήσια τυπικὰ ποὺ κυκλοφοροῦν, ἄρα ἡ ἐκ¬κλησία τῆς ῾Ελλάδος στὴν δική της ἔκδοσι προβάλλει λιγώτερο ἀπὸ ὅ¬λους τοὺς ἄλλους ἐκδότες ἐκεῖνο τὸ τμῆμα ποὺ εἶναι τὸ πιὸ κύριο, τὸ πιὸ ἐν¬δι¬αφέρον γιὰ τὸ ἀγορα-στι¬κὸ κοινό! μόνον ἀπὸ αὐτὴν τὴν γωνία νὰ δοῦμε τὸ ὅλο πρᾶγμα, καὶ χω¬ρὶς νὰ μπλέξουμε ἀκόμη μὲ ἄλλα θέματα ὅπως ἡ ἔκ¬δο¬σι τοῦ τυπικοῦ ξε¬χω¬ριστὰ ἀπὸ τὸ διοικητικὸ καὶ λοιπά, εἶναι σὰν νὰ ἀπο¬τρέ¬πῃ ἡ ἴδια ἡ ἐκ¬κλη¬σία τοὺς ἐνδιαφερομένους νὰ ἀγοράσουν τὸ συγ¬κε¬κρι¬μένο βι¬βλί¬ο! ἐγὼ προ¬σωπικῶς θεωρῶ ὅτι χρεωστεῖται εὐγνωμοσύνη στοὺς ψάλτες ἐ-κεί¬νους ποὺ ἀκόμη στηρίζουν αὐτὸ τὸ βιβλίο, τὸ ἀγοράζουν καὶ τὸ προ¬τι-μοῦν ἔναν¬τι ἄλλων, παρὰ τὸ ὅτι δὲν ἀνταποκρίνεται ὅσο πρέπει στὶς προσ¬δοκίες των.
7. Ἂς δοῦμε καὶ τὸ θέμα τῶν ὑποσημειώσεων στὸ τυπικό. ὅταν ἡ σύνοδος μοῦ ἀνέθεσε τὴν σύνταξι τοῦ τυπικοῦ τῶν Διπτύχων (τὸν μάρτιο τοῦ 2006 γιὰ τὸ τυπικὸ τοῦ 2007), ἤξερα καλὰ ὅτι μοῦ ἀναθέτει τὴν εὐ¬θύ¬νη τῆς συν¬τά¬ξεως καὶ ὄχι τὸ δικαίωμα τῆς συντάξεως. δηλαδὴ δὲν μπορῶ νὰ γράψω ἐντελῶς ἐλεύθερα ὅ,τι θέλω ἢ ὅ,τι θεωρῶ προσωπικῶς σωστό, ἀλλὰ ὑπάρχουν περιο¬ρι¬σμοί, ὑπάρ¬χουν ἤδη κά¬ποιες βασικὲς ἀρχὲς καὶ προϋ¬πο¬θέσεις γιὰ τὴν σύνταξι τοῦ τυπικοῦ, τὶς ὁ¬ποῖες ὀφείλω νὰ ἀκολου-θῶ. ὡς ἐκ τούτου τὸ πρῶ¬το πρᾶγμα ποὺ ἔκαμα ἦταν νὰ ζητήσω τὶς γνῶ-μες καὶ τὶς προ¬τάσεις ὄχι μόνον τῶν μελῶν τῆς συνοδικῆς ὑποεπιτροπῆς γιὰ τὴν ἔκ¬δοσι τῶν «Δι¬πτύχων», μὲ τοὺς ὁποίους οὕτως ἢ ἄλλωστε ἔχω συν¬ερ¬γα¬σία γιὰ τὸ κατ᾿ ἔτος τυπικό, ἀλλὰ καὶ ἄλλων συνοδικῶν ἐπιτροπῶν ποὺ ἔχουν συναφὲς ἀν¬τι¬κείμενο, καθηγητῶν, κληρικῶν καὶ ψαλτῶν. βέβαια σήμερα ἔχω μετα¬νιώ¬σει γι᾿ αὐτὴν τὴν ἐνέργειά μου, ποὺ μόνο σὲ μπελάδες μὲ ἔβαλε· ἀλλὰ τότε ἔτσι νόμιζα πὼς ἔπρεπε νὰ γίνῃ.
8. Συγκέντρωσα λοιπὸν γνῶμες, παρατηρήσεις καὶ προτάσεις σχετι¬κὰ μὲ τὸ τυπικὸ τῶν «Διπτύχων» καὶ ἄρχισα νὰ δουλεύω ἐφαρ¬μό¬ζοντας ὅ,τι ἦταν δυνατὸν νὰ ἐφαρμοστῇ. ἔτσι στὰ δύο πρῶτα τυπικὰ ποὺ συνέ¬τα¬ξα, τοῦ 2007 καὶ τοῦ 2008, ὑ¬πῆρ¬χαν καὶ ἀρκετὲς ὑποσημειώσεις· 250 στὸ 2007 καὶ 225 στὸ 2008. γιὰ πρώτη φορὰ λοιπὸν ἐδῶ ἐξηγῶ ὅτι ἔ¬βαλα πολλὲς ὑποσημειώσεις, διότι μοῦ ἐζητή¬θη¬σαν. μοῦ ζητήθηκε νὰ βάλω ὑ¬πο¬ση-μειώσεις μὲ ἐπιστημονικὸ ὑπό¬βα¬θρο, ἐπεξηγήσεις, διασαφήσεις, ἱστο-ρικὲς σημειώσεις, μὲ σχόλια πρω¬τό¬τυπα, ποὺ νὰ δίνουν περισσότερο κῦρος στὴν ἔκδοσι. καὶ ἐγὼ ὁ ἀνόητος τὰ πί¬στε¬ψα ὅλα αὐτὰ καὶ ἔβαλα τὰ δυνα¬τά μου νὰ τὰ πραγματοποιήσω στὸν βαθμὸ ποὺ μποροῦσα. μά¬λι¬στα μόλις κυκλοφόρησαν τὰ «Δίπτυ¬χα» τοῦ 2007, ποὺ εἶχαν καὶ τὶς πε-ρισσότερες ὑ¬ποσημειώσεις, οἱ πρῶτες πα¬ρα¬τηρήσεις ποὺ μοῦ ἔγιναν ἦ-σαν ὅτι ἔπρεπε νὰ εἶχα βάλει καὶ ἄλλες ὑ¬πο¬ση¬μειώσεις σὲ κάποια σημεῖα ἀκό¬μη!
9. Δὲν πέρασε πολὺς καιρός, καὶ ξαφνικὰ τὰ πράγματα ἄλλαξαν, οἱ δια-θέσεις μεταβλήθηκαν, καὶ οἱ ἴδιοι ἄν¬θρω¬ποι ποὺ μέχρι πρό τινος μὲ συμ-βούλευαν νὰ βάζω ὑποσημειώσεις, τώρα μὲ κατηγοροῦσαν ποὺ ἀκο¬λού-θησα τὶς συμβουλές τους! ὑπῆρξαν πολλὲς ἀντιδράσεις ὄχι τόσον ἀπὸ τοὺς ἴδιους, ἀλλὰ καθὼς μοῦ ἔλεγαν, ἀπὸ κληρικοὺς κυρίως· γενικῶς μοῦ ἔγι¬νε μία πολὺ σκληρὴ καὶ προσωπικὴ κριτική, λὲς καὶ εἶχα κάμει τοῦ κε-φα¬λιοῦ μου, λὲς καὶ δὲν εἶχα στὰ χέρια μου τὶς ἐπιστολὲς κάποιων –καὶ μά¬λι¬στα γνωστῶν καὶ σεβαστῶν ἀνθρώ¬πων– μὲ τὶς συμβουλὲς καὶ πα¬ρα-τη¬ρή¬σεις των, τὶς ὁποῖες ἀκολούθησα στὸ μέτρο τοῦ δυνατοῦ καὶ χωρὶς ὑπερ¬βο¬λές. αὐτὲς τὶς ἐπιστολὲς ἀκόμη τὶς ἔχω, ἀλλὰ ἀποδείχτηκαν τε-λεί¬ως ἄ¬χρ第στες, διότι κανεὶς δὲν τὶς ζήτησε, κανεὶς δὲν μὲ ῥώτησε, κανεὶς δὲν μοῦ ἔ¬δω¬σε τὴν δυνατότητα νὰ δώσω ἐξηγήσεις καὶ νὰ ἀπολογηθῶ. μόνο μοῦ ἔ¬γινε ἕνας πόλεμος νεύρων, ποὺ μὲ στενοχώρησε πολύ. διενήργησαν κά¬ποιοι λυσ¬σαλέο πόλεμο ἐναντίον τῶν ὑποσημειώσεων (καὶ ἀκόμη κάνουν ἔτσι μερι¬κοί), καὶ δὲν ἔχω μπορέσει μέχρι σήμερα νὰ καταλάβω γιατί τόσο μέ¬νος. καὶ προσωπικὰ μάλιστα δὲν ἄκουσα ἀντιδράσεις τόσο ἀπὸ ψάλτες, ἐκτὸς ἐ¬¬λα¬χί¬στων περι¬πτώσεων, ὅσο κυρίως ἀπὸ κληρικούς, ποὺ ἀκόμη δὲν ἔχω κατα¬λάβει τί τοὺς ἐνώχλησε τόσο, ἀ¬φοῦ οἱ ὑποσημειώσεις ἀναφέ¬ρον¬ταν κυρί¬ως στοὺς ψάλτες. ἔχω συμ¬πε¬ράνει ὅτι αὐ¬τὸ τὸ κῦμα ἔντονων ἀν¬τι¬δράσεων ἀπὸ κάπου ξεκίνησε, ἀπὸ κάποιον ἄν¬θρωπο ἢ κάποια ὁμάδα ἀνθρώπων, καὶ ἴσως μὲ κάπως μεθοδικὸ τρόπο ἡ δυ¬σα¬ρέσκεια ἐπεκτάθηκε καὶ μᾶλλον παρέσυρε καὶ πολλοὺς ἀπὸ ἐκείνους ποὺ πρῶτα μὲ συμ¬βού¬λευ¬αν διαφορετικά. πε¬ρισ-σό¬τερα δὲν εἶναι τοῦ πα¬ρόν¬¬τος.
10. ῞Οταν μοῦ εἶπαν ἀπὸ τὴν ὑπηρεσία ὅτι δὲν ἐπιθυμοῦν πλέον ὑποσημειώσεις, ἀμέσως τὶς ἀφῄρεσα σχεδὸν ὅλες. ἔτσι ἀπὸ τὸ 2009 δὲν ὑπάρχουν ὑποση¬μει¬ώσεις στὸ τυπικὸ τῶν «Διπτύχων» ἐκτὸς ἐλαχίστων ἐξαιρέσεων. δεῖγμα καὶ αὐτὸ ὅτι δὲν χρειάζονταν ἐκεῖνες οἱ ὑπερβολικὲς καὶ σχεδὸν ὑστερικὲς ἀντι¬δράσεις, ἀφοῦ γιὰ μένα δὲν ἦταν κά¬ποιο ση¬μαν-τικὸ θέμα, στὸ ὁποῖο θὰ ἐπέμενα. τὸ νὰ μὴ βάζω ὑποσημει¬ώ¬σεις σήμαινε λιγώτερη δουλειὰ ἀπὸ τὴν πλευρά μου· γιατί λοιπὸν νὰ μὴν τὸ δεχτῶ; ὅσο γιὰ τὸ ἐπιχείρημα κάποιων ὅτι οἱ πολλὲς ὑποσημειώσεις συν¬τε¬λοῦν στὴν αὔξησι τοῦ ὄγκου τοῦ τυπικοῦ αὐτὸ καταρρίπτεται εὐ¬κο¬λώτατα ἀπὸ τὴν πραγματικότητα, ποὺ βοᾷ περὶ τοῦ ἀντιθέτου. τὸ 2002 (συντάκτης ὁ ᾿Απ. Παπα¬χρῖ¬¬στος) τὸ τυπικὸ εἶχε 75 ὑποσημειώσεις καὶ σὲ ἔκτασι ἦταν τὸ μεγαλείτερο ποὺ ἔχει ἐκδοθῆ μέχρι τώρα, 406 σελίδες! τὸ 2008 (συν¬τά-κτης ὁ ὑποφαινόμενος) ὑπῆρχαν μὲν τρι¬πλά¬σιες ὑποσημειώσεις (225 τὸν ἀριθμό), ἀλλὰ ἡ ἔκτασι τοῦ τυπικοῦ ἦταν μόνο 310 σελίδες (δηλαδὴ 100 ὁλόκληρες σελίδες λιγώτερες ἀπὸ τὸ 2008!), ἐνῶ φέτος (2011) μὲ ἐλάχιστες ὑποσημειώσεις (περίπου 35) οἱ σε¬λίδες τοῦ τυπικοῦ αὐξήθηκαν στὶς 326! ὅσοι λοιπὸν λέγουν ὅτι οἱ πολλὲς ὑπο¬σημειώσεις αὐξάνουν τὸν ὄγκο τοῦ τυπικοῦ δὲν ξέρουν τί λένε. δὲν ἀποκλείεται μάλιστα κάποιοι ἀκούγοντας ὅτι τὸ τυπικὸ ἔχει 200 ὑποσημειώσεις παραπάνω νὰ νόμισαν ὅτι εἶχε 200 σελίδες περισσότερες καὶ νὰ ἔπαθαν πανικό! καμμιὰ φορὰ τέτοιου εἴδους σύγχυσι τὴν παθαίνουν ἀκόμη καὶ οἱ εἰδικοὶ ὄχι μόνον οἱ ἀνίδεοι.
11. Γνωρίζω πάντως ὅτι πολλοί, ψάλτες ἰδίως, θέλουν νὰ ὑπάρχουν περισσότερα καὶ πιὸ ἀναλυτικὰ στοιχεῖα στὸ τυπικὸ καὶ περισσότερες ὑ-ποσημειώσεις. καὶ μέχρι σήμερα δέ¬χομαι παρο¬τρύν¬σεις ἀπὸ ψάλτες ἀλλὰ καὶ ἀπὸ κληρικοὺς (καὶ ἀπὸ ἐπισκόπους ἀκόμη) νὰ βάλω ὑποσημειώσεις, ἀλλὰ δὲν πρόκειται πλέον νὰ ξανακάμω τέτοιο λάθος. ὅπως ξέρω ἐπίσης ὅτι πολλοὶ συνεχίζουν καὶ τώρα ἀκόμη νὰ καταφέρωνται ἐναντίον μου γιὰ τὶς ...πολλὲς ὑποσημειώσεις στὰ Δίπτυχα! ἕνας μάλιστα τέτοιος ἠλίθιος, τοῦ ὁποίου γνωρίζω τὸ ὄνομα, εἶπε κάποτε σὲ μία ὁμάδα ἀνθρώπων τὰ ἑξῆς ἀπίστευτα καὶ φαιδρά· «Οἱ ὑποση¬μει¬ώ¬σεις στὸ τυπικὸ εἶ¬ναι ἐφεύ¬ρε¬σις τοῦ ᾿Ανατολικιώτη· πιὸ πρὶν δὲν ὑπῆρχαν ὑπο¬ση¬μει¬ώ¬σεις στὰ Δίπτυ¬χα»!!! ἴσως θὰ ἔπρεπε κάποιος νὰ τοῦ δείξῃ ὅλα τὰ «Δί¬πτυχα» καὶ νὰ τοῦ τὰ ἀνοίξῃ σελίδα σελίδα μπροστὰ στὰ μάτια του, διότι φαί¬νε¬ται ὅτι δὲν τὰ ἔχει ἀνοίξει ποτέ του! ἀλλὰ τελικὰ δὲν ἀξίζει ὁ κόπος. ἐντούτοις ἀπορῶ πῶς βρίσκουν πρόθυμο ἀκρο¬ατήριο αὐτοῦ τοῦ εἴδους οἱ παρα¬λο¬γι¬σμοί, οἱ ὁποῖοι κανονικὰ δὲν θὰ ἔπρεπε νὰ χρειάζωνται κἂν ἀντίκρουσι. ἀλλὰ τέλος πάντων σημειώνω τὰ ἀκόλουθα. α) εἶναι ἀμφίβολον ἂν ὑπῆρ¬ξε κά¬ποια χρονιὰ ποὺ τὸ «῾Ημερολόγιον»/«Δίπτυχα» τῆς ἱερᾶς συνόδου νὰ μὴν εἶχε καθόλου ὑποσημειώσεις· τοὐλάχιστον ἐγὼ δὲν θυμᾶμαι κάτι. β) στὰ Δίπτυχα τοῦ 2001 ὁ ᾿Απόστολος Βαλληνδρᾶς εἶχε 53 ὑποσημει¬ώ¬σεις, στὰ Δίπτυχα τοῦ 2006 ὁ ᾿Απ. Παπαχρῖστος εἶχε 70 περίπου ὑπο¬ση¬μειώσεις, ἐνῷ στὰ ὑπὸ τὴν ἐπιμέλειά μου φετινὰ Δίπτυχα (2011) ὑπάρχουν καμμιὰ 35αριά· δηλαδὴ ἔχω τὶς μισὲς ὑποσημειώσεις ἀπὸ τὸν ᾿Απ. Πα¬πα¬χρῖστο καὶ τὸ ἕνα τρίτο (1/3) ἀπὸ τὸν μακαρίτη ᾿Απ. Βαλ¬λην¬δρᾶ. τόσο ἀλή¬θεια εἶναι ὅτι εἶναι δική μου ἐφεύρεσις οἱ ὑποσημειώσεις!
12. Σὲ σύγκρισι μὲ τὰ ἄλλα τυπικὰ διαπιστώνουμε γιὰ φέτος ὅτι: τὸ Μικρὸν τυπικὸν τοῦ Ν. Παναγοπούλου ἔχει 205 ὑποσημειώσεις, τὸ τυ¬πι-κὸν τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου 120, ἡ Τυπικὴ διάταξις τοῦ ᾿Α. Παπα-χρί¬στου περίπου 76, τὰ Δίπτυχα περίπου 35, καὶ τὸ τυπικὸν τῆς Κύπρου γύρω στὶς 20. ὑπενθυμίζω ἐπί¬σης ὅτι καὶ ὁ μακαρίτης Γεώργιος Μπε¬κα-τῶ¬ρος κάθε χρόνο στὴν «Τάξι» του εἶχε πολὺ περισσότερες ἀπὸ 100 ὑπο-ση¬μειώσεις. τώρα γιατί κάποιοι ἐνο¬χλοῦνται μὲ τὶς ἐλάχιστες σὲ ἀριθμὸ ὑποσημειώσεις τῶν Διπτύχων ποὺ ἐπιμελοῦμαι ἐγώ, ἐνῷ στὸ πα¬ρελθὸν δὲν ἐνωχλοῦνταν μὲ τὶς περισσότερες ὑποσημειώσεις τοῦ ᾿Απ. Βαλ¬λην-δρᾶ οὔτε σήμερα ἐνοχλοῦνται μὲ τὸ πλῆθος τῶν ὑπο¬ση¬μει¬ώσεων σὲ ἄλλα ἐτήσια τυπικά, ἀ¬ποτελεῖ ἕνα ἀκόμη μυστήριον!
13. ῞Ενα ἄλλο αἴτημα σχεδὸν ὅλων τῶν ψαλτῶν καὶ τῶν κληρικῶν ποὺ χρησιμοποιοῦν τὰ «Δίπτυχα» εἶναι νὰ ἐκδίδεται τὸ τυπικὸ σὲ χωριστὸ τόμο ἀπὸ τὸ διοικητικὸ μέρος. αὐτὸ εἶχε γίνει τὸ 2002, ἀλλὰ ἀποδείχτηκε ὅτι δὲν συνέ¬φε¬ρε οἰκονομικά, καὶ θὰ ἐξηγήσω παρακάτω γιατί. ἐκείνη τὴν χρονιὰ ἐκδόθηκαν σὲ δύο τόμους τὰ «Δίπτυχα» ὑποχρεωτικά, διότι εἶχαν φτάσει συνολικῶς τὶς 1504 σελίδες καὶ ἦταν τεχνικῶς ἀδύνατον νὰ βιβλιο¬δετηθοῦν σὲ ἕναν τόμο. καὶ νὰ γινόταν κάτι τέτοιο, λόγῳ τοῦ βάρους τὸ βιβλίο θὰ ἔσπαγε, θὰ χάλαγε, θὰ ξεκόλλαγε τὸ ἐξώφυλλό του καὶ ἄλλα τέ¬τοια. αὐτὸς ἦταν ὁ λόγος ποὺ ὑποχρέωσε τὴν ᾿Απο¬στο¬λι¬κὴ Διακονία νὰ κάμῃ τὰ «Δίπτυχα» ἐκείνης τῆς χρονιᾶς σὲ δύο τόμους (πρέ-πει νὰ σημειώ¬σω ἐδῶ ὅτι ἡ ᾿Αποστολικὴ Διακονία δὲν φέρει εὐθύνη γιὰ τὰ προ¬βλή¬μα¬τα τῶν «Διπτύχων»· ἁπλῶς τὰ ἐκδίδει, δηλαδὴ τὰ τυπώνει καὶ τὰ βιβλι¬ο¬δετεῖ, καὶ τὰ διαθέτει πρὸς πώλησι· θὰ λέγαμε ὅτι ἁπλῶς ἐκτελεῖ «διατε¬ταγ¬μένη ὑπηρεσία». ἀδίκως οἱ περισσότεροι στρέφονται ἐναντίον της).
14. Τώρα, γιατί δὲν συνέφερε οἰκονομικὰ ἡ δίτομη ἔκδοσι τοῦ 2002; διότι καὶ οἱ δύο τόμοι ἐκδόθηκαν συγχρόνως, μὲ τὴν συνηθισμένη χρονικὴ καθυ¬στέ¬ρησι, καὶ πωλοῦνταν ὑποχρεωτικῶς μαζὶ σὰν ἕνα σέτ. αὐτὸ ση-μαί¬νει ὅτι ἔγιναν διπλὲς βιβλιοδεσίες, διπλὰ σκληρὰ ἐξώφυλλα καὶ λοιπά, ποὺ ἀνέβασαν τὸ κοστολόγιο τῆς ἐκδόσεως κατακόρυφα. ὑπῆρξε δὲ καὶ τὸ ἄλλο φαινόμενο· πολλοὶ πήγαιναν στὰ βιβλιοπωλεῖα, πλήρωναν τὸ σέτ, ἀλλὰ ἔπαιρναν μόνον τὸν 1ο τόμο (τὸ τυπικὸ) καὶ τὸν 2ο τὸν ἄφηναν, ἐνῷ τὸν εἶχαν πληρώσει! καὶ δημιουργήθηκε ἐκ τῶν ὑστέρων ἕνα ἀκόμη πρό¬βλη¬μα γιὰ τὸ τί θὰ γίνονταν αὐτοὶ οἱ τόμοι. θὰ τοὺς ἔπαιρνε πίσω ὁ ἐκ¬δό¬της; καὶ τί θὰ τοὺς ἔκανε; θὰ τοὺς πήγαινε γιὰ πολτοποίησι; καὶ πῶς θὰ γινόταν αὐτό, ἀφοῦ θὰ ἔπρεπε νὰ κοποῦν δελτία ἐπιστροφῆς καὶ τὰ το鬬αῦτα; καὶ πῶς θὰ κόψῃς δελτίο ἐπιστροφῆς γιὰ ἕνα βιβλίο γιὰ τὸ ὁ¬ποῖ¬ο ἤδη ἔχει ἐκδοθῆ ἀπόδειξι πωλήσεως καὶ δὲν ἐπεστράφη ἀπὸ τὸν ἀ¬γο¬ραστή; διότι ἂν ἐπεστρέφετο ἀπὸ τὸν ἀγοραστή, θὰ ἔπρεπε νὰ τοῦ δώσῃς πάλι ἐπὶ ἀποδείξει τὰ λεφτά του πίσω! καὶ πῶς θὰ στείλῃς γιὰ πολ¬το¬ποί¬ησι κάτι ποὺ φαίνεται ὅτι τὸ ἔχεις ἤδη πουλήσει καὶ δὲν σοῦ ἐπε¬στράφη; καὶ ἄντε νὰ τὰ ἐξηγήσῃς αὐτὰ στὴν ἐφορία! καὶ δὲν μιλοῦμε ἐδῶ γιὰ ἕνα ἢ δύο βιβλία, ἀλλὰ γιὰ δεκάδες (ἴσως καὶ γιὰ ἑκατοντάδες)! αὐτὸ τὸ τελευταῖο πρόβλημα δὲν τὸ ξέρω σίγουρα ἀπὸ κάπου, δὲν ἔχω καμμία τέ¬τοια πληροφόρησι ἀπὸ κανένα ἄτο¬μο εἴτε τῆς ᾿Α¬ποστολικῆς Διακονίας εἴτε τῆς συνόδου· εἶχα ὅμως πληρο¬φο¬ρίες ἀπὸ διάφορα βιβλιοπωλεῖα ἀνὰ τὴν ῾Ελλάδα, ποὺ τοὺς εἶχαν μείνει πολλοὶ τέτοιοι τόμοι (τοῦ διοικητικοῦ μέ¬ρους) καὶ δὲν ἤξεραν τί νὰ τοὺς κάνουν. ἐπίσης παλαιότερα διετέλεσα γιὰ χρόνια διευθυντὴς σὲ μεγάλο ἐκ¬δοτικὸ οἶκο τῶν ᾿Αθηνῶν καὶ ἀπὸ τὴν ἐμπειρία μου μπορῶ νὰ ὑποθέσω τί γίνεται. δημι¬ουρ¬γή¬θη¬καν λοιπὸν πολ¬λὰ προβλήματα ἀπὸ τὴν δίτομη ἔκ-δο¬σι τοῦ 2002, εἶχε δὲ καὶ οἰκονομικὸ κόστος μεγάλο (βι¬βλι¬ο¬δετικὰ περίπου διπλάσιο ἀπὸ τὴν μονότομη ἔκδοσι), ὁπότε στὴν ᾿Αποστο¬λικὴ Διακονία δὲν θέλουν οὔτε νὰ ἀκούσουν γιὰ δύο τό¬μους τῶν «Διπτύχων». παθαίνουν σὸκ καὶ μόνο στὴν ἰδέα, διότι δὲν θέ¬λουν νὰ ἐπαναληφθῇ ὁ ἐφιάλτης τοῦ 2002, καὶ ἔχουν ἀπόλυτο δίκιο σὲ αὐτό.
15. Πρέπει νὰ διευκρινισθῇ ἐδῶ καὶ τὸ θέμα τοῦ οἰκονομικοῦ. τὸ ὅ¬τι ἡ ᾿Αποστολικὴ Διακονία δὲν εἶναι ἰδιωτικὸς ἐκδοτικὸς οἶκος οὔτε κερ¬δο¬σκο-πικὸς ὀργανισμὸς δὲν σημαίνει ὅτι δὲν πρέπει νὰ ἔχῃ κερδοφορία. κά¬θε ἄλλο μάλιστα! θὰ πρέπει οἱ ἐκδόσεις της νὰ ἀπο¬φέ¬ρουν ἔσοδα ἀρ¬κε¬τὰ γιὰ νὰ καλύψουν ὅλα τὰ ἐκδοτικὰ ἔξοδα τῶν βιβλίων, ὅλους τοὺς μισθοὺς τῶν ὑπαλλήλων, ὅλα τὰ ἄλλα λει¬τουρ¬γι¬κὰ ἔξο¬δα τοῦ ὀργα¬νισμοῦ, καὶ ἐπι¬πλέον νὰ περισσεύσῃ ἕνα ἱκανὸ χρηματικὸ πο¬σό, ποὺ ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν θὰ κα¬λύ¬πτῃ τὶς ἱεραποστολικὲς δραστηριότητες τῆς ᾿Απο¬στολικῆς Διακο¬νί-ας, ἀφ᾿ ἑτέρου δὲ θὰ ἀποτελῇ τὴν βάσι γιὰ νὰ γίνουν καὶ ἄλλες ἐκδόσεις. σὲ δια¬φο¬ρετικὴ περίπτωσι ὁ ὀργανισμὸς θὰ πάψῃ νὰ ὑ¬πάρ¬χῃ, διότι ποιός θὰ μπορέσῃ καὶ θὰ θελήσῃ νὰ ἀναλάβῃ τὴν χρηματο¬δότησι ἑνὸς τόσο με-γά¬λου ἐκδοτικοῦ καὶ ἱεραποστολικοῦ ἔργου; καὶ ἂν σκεφτοῦμε τοὺς δύσκο¬λους καιροὺς ποὺ περνοῦμε αὐτὴν τὴν χρονικὴ περίοδο καὶ ὅτι οἱ περισ¬σό¬τεροι ἀπὸ τοὺς ἐκδοτικοὺς οἴκους μὲ ἀξιόλογα βιβλία χρι¬στια¬νι-κοῦ καὶ ἐκ¬κλη¬σιαστικοῦ περιεχομένου, ποὺ ὑπῆρχαν πρὶν ἀπὸ 20, 30 καὶ 40 χρόνια, σή¬με¬ρα ἔχουν κλείσει ἢ ὑπολειτουργοῦν, κατανοοῦμε πόσο ἀναγκαία εἶ¬ναι γιὰ τὴν ἐκκλησία ἡ διατήρησι τοῦ ἐκδοτικοῦ τμήματος τῆς ᾿Αποστο¬λικῆς Διακονίας. ἄλλωστε δὲν ὑπῆρξε ποτὲ τυπογραφεῖο ποὺ νὰ λει¬τουργῇ χω¬ρὶς κέρδος, ἀκόμη καὶ ἂν μιλοῦμε γιὰ τυπογραφεῖα ποὺ λει-τούργησαν μέ¬σα σὲ μοναστήρια ἢ καὶ μέσα στὸ ῞Αγιον Ὄρος. οἱ μὴ κερ¬δο-σκο¬πι¬κοὶ ὀρ¬γα¬νισμοὶ ἐπιτρέπεται νὰ ἔχουν κέρδος, ἀλλὰ αὐτὸ δια¬τί¬θεται γιὰ κοινω¬φε¬λεῖς σκοποὺς καὶ ἄλλες ἀνάγκες ποὺ ἐξυπη¬ρετεῖ ὁ κάθε ὀργα¬νισμὸς σύμ¬φωνα μὲ τὸ καταστατικό του. ἑπομένως γιὰ τὴν ᾿Απο-στο¬λι¬κὴ Διακονία –ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ἴδια τὴν ἐκκλησία– εἶναι ζω¬τι¬κῆς σημα¬σί¬ας θέμα τὰ «Δί¬πτυχα» καὶ κάθε ἔκδοσί της νὰ εἶναι κερ¬δο¬φό¬ρα. τὰ περὶ τοῦ ἀντιθέτου κατὰ καιροὺς λεγόμενα ὀφείλονται ἴσως ἢ σὲ ἄ¬γνοια ἢ σὲ λαϊ¬κι¬σμὸ ἢ σὲ κακεντρέχεια. εἶναι σὰν τὶς ἀνεύθυνες γνῶμες ποὺ λέγονται συ¬χνὰ γιὰ τὸν ἐκκλησιαστικὸ χῶρο, παραδείγματος χάριν ὅτι δὲν θὰ πρέ¬πει οἱ ψάλτες νὰ πληρώνωνται γιὰ τὴν ψαλτική τους ἢ τέλος πάντων θὰ πρέ¬πει νὰ παίρνουν μόνον ἕνα μικρὸ συμβολικὸ ποσό, χωρὶς νὰ ζητοῦν προσ¬λή¬ψεις, ἀσφάλισι, ἐξασφάλισι, αὐξήσεις καὶ ἄδειες· ἢ ὅτι δὲν θὰ πρέ¬πει νὰ ὑπάρχουν παγ¬κάρια, γιὰ νὰ ἀφήνῃ ὁ πιστὸς χρήματα γιὰ τὸ κερὶ ποὺ ἀνάβει· ἢ ὅτι δὲν θὰ πρέπει νὰ βγαίνῃ δίσκος στὴν διάρκεια τῆς ἀκο¬λουθίας· ἢ ὅτι δὲν θὰ πρέπει νὰ γίνωνται ἔρανοι ἀπὸ τὴν ἐκκλησία, καὶ ἄλ¬λα τέτοια.
16. ᾿Απὸ τὸ 2004 ποὺ εἶμαι στὴν σύνοδο καὶ ἀπὸ τὸ 2007 (ἢ μᾶλλον 2006) ποὺ ἀνέλαβα τὴν σύνταξι τῶν Διπτύχων ὑποστήριζα σθεναρὰ τὴν ἀνάγκη νὰ ἐκδοθῇ τὸ τυπικὸ σὲ χωριστὸ τόμο καὶ νὰ αὐξηθῇ ὁ ὄγκος του ἀπὸ τὶς 300 σελίδες στὶς 450-500· καὶ αὐτὸ συνεχίζω νὰ πιστεύω. ξέ¬ρω ὅμως ὅτι τελικῶς αὐτὸ μᾶλλον δὲν πρόκειται νὰ γίνῃ γιὰ ἕναν ἁπλὸ λόγο· διότι αὐτοὶ ποὺ ἔχουν τὴν εὐθύνη γιὰ τὴν λῆψι τέτοιας ἀπο¬φά¬σεως δὲν γνωρίζουν ἀπὸ ἐκδοτικά. καὶ ὅταν μιλάω γιὰ ἐκδοτικὴ γνῶσι, δὲν ἐννοῶ κάποιος ὡς συγγραφεὺς νὰ ἔχῃ ἐκδώσῃ 10 ἡμερολόγια τσέπης, 5 βίους ἁγίων καὶ ἄλλα 5 βιβλία «θρησκευτικοῦ» περιεχομένου, ὁπότε ἔχει ἁπλῶς μία γεῦσι τῆς ἐκδοτικῆς διαδικασίας· ἐννοῶ νὰ πιάσῃς στὰ χέρια σου ἕνα χει¬ρόγραφο καὶ νὰ ἀναλάβῃς τὴν εὐθύνη νὰ τὸ παραδώσῃς στὸν συγ¬γρα¬φέα ἕτοιμο βιβλίο, πακε¬τα¬ρι¬σμένο σὲ κουτιά, ἔχοντας ἐποπτεύσει προσω¬πι¬κῶς καὶ ἔχοντας λάβει τὶς ἀποφάσεις ποὺ πρέπει γιὰ ὅλα τὰ στά¬δια τῆς διαδι¬κασίας, ἀπὸ τὴν παραγγελία τοῦ χαρτιοῦ καὶ τὴν ἐπιλογὴ τῆς γραμ¬μα¬τοσειρᾶς γιὰ τὴν στοιχειοθεσία μέχρι τὴν συνεργασία μὲ τὸν μακε¬τί¬στα, τὸν ἔλεγχο τοῦ τυπώματος καὶ τὴν παρακολούθησι τῆς βιβλιοδεσίας. (οἱ λεπτομερεῖς πολύπλοκες καὶ ἐξειδικευμένες ἐργασίες ποὺ κρύβονται μέ¬σα στὴν φράσι «ἐκδοτικὴ διαδικασία» δὲν εἶναι τοῦ πα-ρόν¬τος. ἂν θέλῃ ὁ Θεός, σκοπεύω νὰ ἀναφερθῶ ἀναλυτικὰ σὲ ὅλα αὐτὰ σὲ ἄλλη εὐκαιρία.) χωρὶς λοιπὸν τὶς ἀπαραίτητες γνώσεις εἶναι δύσκολο νὰ ἐξετάσῃ κανεὶς τὸ θέμα σφαιρικὰ καὶ νὰ ἀντιληφθῇ τὶς δυσκολίες ποὺ ἔχει ἡ ἔκδοσις τῶν Διπτύχων. συνήθως ἡ μία πλευρὰ σκέφτεται τὸ πρακτικὸ μέρος καὶ ζητάει νὰ γίνῃ ἡ ἔκδοσις δίτομη· ἡ ἄλλη πλευρὰ σκέφτεται ἐκδοτικὰ καὶ τυπο¬γρα¬φικὰ καὶ δὲν θέλει οὔτε νὰ ἀκούσῃ γιὰ δύο τόμους, διότι τὸ θεωρεῖ ἀσύμ¬φορο καὶ ἀνέφικτο. νομίζω ὅτι ὑπάρχει λύσι, ἀλλὰ χρειάζονται γεν¬ναῖ¬ες ἀ¬πο¬φάσεις. σὲ καμμία περίπτωσι δὲν πρέπει νὰ γίνῃ τὸ βιβλίο δί¬το¬μο μὲ τὶς προϋποθέσεις ποὺ ἔγινε τὸ 2002. πρέπει νὰ ὑπάρξουν ἄλλες προϋ¬πο¬θέσεις καὶ νὰ γίνῃ νέα μελέτη γιὰ τὴν ἀλλαγὴ τῆς ἐκδόσεως. θὰ πρέπει νὰ συν¬εκτι¬μη¬θοῦν τὰ ἐπιπλέον ἔξοδα ποὺ θὰ προκύψουν ἀλλὰ καὶ ἡ μείωσις ἐξόδων ποὺ θὰ γίνῃ· διότι μὲ τὶς προτάσεις ποὺ ἔχω ὑπόψει μου προ¬κύ¬πτει καὶ σοβαρὴ μείωσις ἐξόδων γιὰ μεγάλο μέρος τῆς διαδικασίας. καὶ ἂν μαζὶ μὲ τὴν μεγάλη μείωσι ἐπέλθῃ καὶ αὔξησις τῶν πωλήσεων, κάτι ποὺ εἶναι τὸ ζητούμενο, τότε θὰ ἔχωμε καὶ αὔξησι τῶν κερδῶν. αὐτὰ ὅμως δὲν εἶναι εὔκολο νὰ τὰ καταλάβῃ κανείς. γιὰ νὰ γίνουν δύο τόμοι τὰ Δίπτυχα, θὰ πρέπει νὰ ἀπαγκιστρωθοῦμε ἀπὸ τὰ πλαίσια μέσα στὰ ὁποῖα γίνεται ἡ ἔκδοσις μέχρι σήμερα· αὐτὸ ὅμως δὲν ξέρω ἂν ὑπάρχῃ κάποιος ποὺ θὰ μποροῦσε καὶ θὰ ἤθελε νὰ τὸ ἀποφασίσῃ. γι᾿ αὐτοὺς τοὺς λόγους προσω¬πι¬κὰ ἔχω σταματήσει πλέον νὰ ἀνακινῶ αὐτὸ τὸ ζήτημα. λέω τὴν γνώμη μου, μόνον ἂν ἐρωτηθῶ. ἡ πιὸ πρόσφατη περίπτωσι ποὺ μίλησα (ἀκροθιγῶς) γιὰ τὸ πῶς μπορεῖ νὰ ἐκδοθοῦν τὰ «Δίπτυχα» σὲ δύο τόμους μὲ τρόπο ποὺ νὰ συμφέρῃ καὶ ἐκδοτικὰ ἦταν γύρω στὶς 20/1/2011· καὶ ἦταν ἡ τελευταία φορά.
17. Εἶναι ἀναγκαία καὶ μία ἄλλη διευκρίνισις. δὲν ὑπάρχει ἐπισή¬μως κανένας περιορισμὸς γιὰ τὸ πόσες σελίδες θὰ ἔχῃ ἔκτασι τὸ τυπικὸ τῶν Διπτύχων. δὲν ἔχει ληφθῆ κάποια ἀπόφασις συγκεκριμένου ὁρίου σε¬λί-δων οὔτε ἀπὸ τὴν σύνοδο οὔτε ἀπὸ τὴν ᾿Αποστολικὴ Διακονία καὶ τόσα χρόνια τώρα δὲν μοῦ ἔχει γνωστοποιηθῆ κάτι τέτοιο. ὁ περιορισμὸς ποὺ ὑπάρχει εἶναι βιβλιοδετικός· ὑπάρχει ἕνα ὅριο σελίδων ποὺ μπορεῖ νὰ πε-ρι¬λαμβάνει ἕνας τόμος, χοντρικὰ κάπου 1300 μὲ 1400 σελίδες· καὶ πάλι θὰ εἶναι δύσχρηστος. μετὰ τὸ ὅριο αὐτὸ ἢ θὰ πᾶμε στοὺς δύο τόμους ἢ θὰ ἐπιλέ¬ξουμε ἄλλες λύσεις, ὅλες ὅμως ἀσύμφορες ἀπὸ πλευρᾶς κόστους καὶ πρακτικῆς χρήσεως. γιὰ νὰ ἀποφευχθῇ αὐτὸ τὸ ἀδιέξοδο θὰ πρέπει νὰ μειωθῇ ἡ ὕλη τοῦ βιβλίου· κανεὶς ὅμως δὲν εἶναι διατεθειμένος νὰ μειώσῃ ὕλη ἀπὸ τὸ δεύτερο καὶ ὀγκωδέστερο μέρος τοῦ βιβλίου, τὸ διοικητικό. ὅποτε γίνεται λόγος γιὰ μείωσι, ὅλοι σκέφτονται τί θὰ ἀφαιρέσουν ἀπὸ τὸ τυπικό! αὐτὸ γίνεται φανερὸ μετὰ τὴν δίτομη ἔκδοσι τοῦ 2002. προ¬κει¬μένου στὴν ἔκδοσι τοῦ 2004 νὰ περιορίσουν τὶς σελίδες καὶ νὰ μεί¬νουν ἕνας τό¬¬μος τὰ Δίπτυχα, τί ἔκαμαν; ἀφῄρεσαν ὅλες τὶς γενικὲς τυπι¬κὲς δια¬τάξεις. δηλαδὴ ἐφαρμόστηκε τὸ λαϊκὸ ἀπόφθεγμα «πονάει κεφάλι, κόβει κε¬φάλι»! γιὰ νὰ ἐπανέλθουν οἱ γενικὲς τυπικὲς διατάξεις στὰ Δί¬πτυχα, χρειάστηκε· 1ον) νὰ διαμαρτυρηθοῦν κάποιοι ψάλτες καὶ κληρικοὶ καὶ οἱ διαμαρτυρίες τους νὰ φτάσουν μέχρι τοὺς ἐπισκόπους των καὶ ἀπὸ ἐκεῖ στὴν σύνοδο (αὐτὸ μοῦ τὸ εἶπαν, δὲν τὸ ξέρω προσωπικῶς)· 2ον) νὰ ποῦν ὁ ᾿Ι. Φουντούλης καὶ ὁ π. Κων. Παπαγιάννης (ὁ δεύτερος καὶ γρα¬πτῶς) ὅτι οἱ γενικὲς τυπικὲς διατάξεις εἶναι χρήσιμες καὶ ἀπαραίτητες καὶ πρέπει νὰ ἐπανέλθουν· 3ον) νὰ εἰσηγηθῶ τὸ ἴδιο στὴν συνοδικὴ ὑπο¬επι¬τροπὴ ὑπο¬σχό¬μενος ὅτι τὸ τμῆμα αὐτὸ δὲν θὰ ἔχῃ τὴν μεγάλη ἔκτασι ποὺ εἶχε λάβει στὸ παρελθόν· καὶ τέλος 4ον) νὰ λάβῃ σχετικὴ ἀπόφασι ἡ σύνο¬δος! γιὰ ὅλους αὐτοὺς τοὺς λόγους κρατῶ τὸ τμῆμα τοῦ τυπικοῦ ὅσο μπορῶ κοντὰ στὶς 300-330 σελίδες· διότι ξέρω ὅτι, ἂν προκύψῃ θέμα μει¬ώσεως σελίδων, θὰ ποῦν ἀμέσως νὰ ἀφαιρεθοῦν οἱ γενικὲς τυπικὲς δια¬τάξεις· ἀλλὰ τότε θὰ εἶναι τὸ τυπικὸ τῶν Διπτύχων μισό, διότι ποῦ θὰ ὑ¬πάρχουν ὁδηγίες γιὰ τὶς ἀκο-λου¬θίες τῶν καθημερινῶν καὶ τῶν σαββάτων; αὐτὸ ὅμως πολλοὶ δὲν τὸ κατα¬λα¬βαίνουν, εἴτε διότι δὲν χρησιμοποιοῦν σωστὰ τὰ Δίπτυχα εἴτε διότι δὲν ψάλλουν σὲ καθημερινές, σάββατα, προεόρτιες καὶ μεθέορτες ἡμέρες, ἢ καὶ γιὰ ἄλλους λόγους.
18. Γενικῶς τὸ θέμα τοῦ τυπικοῦ τῶν Διπτύχων δὲν ἀντιμετωπίζεται μὲ σωστὲς προϋποθέσεις. δὲν θὰ μπῶ σὲ λεπτομέρειες, διότι ἤδη τὸ πα¬ρὸν κείμενο ἔχει λάβει ἀρκετὴ ἔκτασι, ὁπότε δὲν θὰ μιλήσω ἐδῶ γιὰ τὶς συνθῆκες συντάξεως τοῦ τυπικοῦ, γιὰ ἀντιφατικὲς ἀποφάσεις, γιὰ περι-πτώ¬σεις ποὺ ἐνῷ εἶχα ὁλο¬κλη¬ρώσει τὸ τυπικό, ὑποχρεώθηκα λόγῳ κάποιας ξαφνικῆς ἀποφάσεως νὰ τὸ ξανα¬γρά¬ψω σχεδὸν ἀπὸ τὴν ἀρχὴ καὶ μάλιστα κάτω ἀπὸ πολὺ πιεσμένα χρονικὰ ὅρια, γιὰ τὰ πραγματικὰ καὶ τὰ ὑπο¬τι¬θέμενα λάθη τῶν Διπτύχων καὶ πῶς δημιουργοῦνται, γιὰ προκαταλήψεις καὶ ἐπαναλήψεις, γιὰ τὸ παραφορτωμένο καὶ ἐν πολλοῖς παράτυπο ἁγιο¬λόγιο ἢ γιὰ ἄλλα προβλήματα. θὰ πῶ μόνο ὅτι, ἐνῷ τὸ τυπικὸ θὰ πρέπει νὰ λαμβάνῃ ὑπόψι του πρωταρχικὰ τὶς ἀνάγκες τῶν περίπου 20.000 ἐνερ¬γῶν ψαλτῶν στὴν ῾Ελλάδα, τελικῶς γίνονται πράγματα ποὺ τὰ ἐπιθυμοῦν 10 ἢ 20 ἢ 100 ἄνθρωποι. γιὰ παράδειγμα ἀναγράφεται σὲ κά¬θε δεσπο¬τι¬κὴ γιορτὴ ποιό εἶναι τὸ εἰσοδικό, γιὰ νὰ μπορῇ νὰ τὸ βρῇ εὔκο¬λα ὁ ἀρχι¬ε¬ρεὺς ἢ ὁ ἱερεύς. ἀλλὰ τὰ εἰσοδικὰ ὑπάρχουν καὶ σὲ τόσες ἄλλες ἐκδόσεις, σὲ ὅλα τὰ ἱερατικά, σὲ ὅλα τὰ ἀρχιερατικά, στὰ ἐγκόλπια ἀνα¬γνώστου, στὰ μηναῖα, καὶ εὔκολο εἶναι νὰ βρεθοῦν. καὶ στὸ τέλος τέλος, ἂν δὲν εἶ¬ναι συλλείτουργο, τὸ εἰσοδικὸ δὲν τὸ ψέλνει ὁ ἱερεὺς ἀλλὰ ὁ ψάλτης, καὶ αὐ¬τὸς ξέρει ποῦ θὰ τὸ βρῇ. ἐκεῖνο ποὺ μπορεῖ νὰ γίνῃ ἴσως καὶ νὰ βελ¬τι¬ώ¬σῃ κάπως τὴν κατάστασι εἶναι νὰ δραστηριοποιηθοῦν αὐτοὶ ποὺ χρησι¬μο¬ποιοῦν τὰ Δίπτυχα περισσότερο ἀπὸ κάθε ἄλλον, δηλαδὴ οἱ ψάλτες. ἴσως ἂν διαμαρτυρηθοῦν, ἂν στείλουν ἐπιστολὲς πρὸς τὴν σύνοδο, πολλὲς ὅμως ἐπιστολές, καὶ ὡς ἄτομα καὶ ὡς σύλλογοι, ὅπου νὰ λένε ὅτι θέλουν περισ¬σότερες σελίδες τυπικοῦ στὰ «Δίπτυχα», περισότερες λε¬πτο¬μέρειες, περισ¬σότερες ἐπε¬ξη-γήσεις, ἴσως τότε κάτι νά γίνῃ. ὅσο δὲν θὰ διαμαρτύρωνται γιὰ τὴν ὑπέρμετρη διόγκωσι τοῦ διοικητικοῦ μέρους καὶ θὰ δέχωνται τὴν ἀτροφικὴ παρουσίασι τοῦ τυπικοῦ, ἂς μὴν περιμένουν βελτίωσι· κι ἂς μὴν παραξενευτοῦν ἂν κάποια στιγμὴ τὸ τυπικὸ γίνῃ λιγώ¬τερο κι ἀπὸ 150 σελίδες. μόνον ἂν ἐκδηλώσουν τὶς σκέψεις των καὶ ποῦν ὅτι δὲν θέλουν νὰ ἀγοράζουν 800 ἢ 1000 σελίδες ἄσχετες μὲ τὸ τυπικό, μό¬νον τότε ἴσως νὰ πάψουν κάποιοι νὰ θεωροῦν τὸ τυπικὸ σὰν κάτι τὸ δευ¬τερεῦ¬ον καὶ νὰ κατα¬νο¬ήσουν ὅτι τὰ «Δίπτυχα» πωλοῦνται κυρίως γιὰ τὸ τυπικό τους· γιὰ νὰ μὴν πῶ, ἀποκλειστικῶς γι᾿ αὐτό.
Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης
(δημοσίευσις 31/1/2011)
Νομικὲς καὶ παιδαγωγικὲς ἀντιδράσεις στὴν ἀπόφαση τοῦ ΕΔΔΑ γιὰ τὰ θρησκευτικὰ σύμβολα
(Συγχρονιστικὴ μνεία στὸν Εὐάγγελο Παπανοῦτσο)
Τὸ 2009 τὸ Εὐρωπαϊκὸ Δικαστήριο Δικαιωμάτων τοῦ Ἀνθρώπου (ΕΔΔΑ) ἔκρινε πρωτοδίκως ὁμόφωνα ὅτι τὸ σύμβολο τοῦ σταυροῦ στὰ ἰ¬τα¬λικὰ δημόσια σχολεῖα εἶναι ἀντίθετο στὸ δικαίωμα τῶν γονέων νὰ ἐκπαιδεύουν τὰ τέκνα τους σύμφωνα μὲ τὶς πεποιθήσεις τους καὶ στὸ δικαίωμα τῶν παιδιῶν στὴ θρησκευτικὴ ἐλευθερία. Τὸ δικαστήριο δὲν ἐπέβαλε τὴν ἀπομάκρυνση τῶν σταυρῶν ἀπὸ τὰ σχολεῖα, κάτι τὸ ὁποῖο θὰ ἦταν οὕτως ἢ ἄλλως πέραν τῶν ἐξουσιῶν του. Καταδίκασε τὴν Ἰταλία νὰ πληρώσει 5.000 εὐρὼ γιὰ ἠθικὴ προκατάληψη.
Ἡ ὅλη αἰτιολογία τῆς ὡς ἄνω δικαστικῆς ἀπόφασης δὲν ὑπῆρξε «κε¬ραυ-νὸς ἐν αἰθρίᾳ», ἀλλὰ βασίστηκε σὲ μία σειρὰ προηγούμενων ἀπο¬φά¬σεών του, οἱ ὁποῖες προετοίμασαν τουλάχιστον ψυχολογικὰ τὸ ἔδαφος γιὰ μία παρόμοια ἀπόφαση. Αὐτὲς ἦσαν οἱ ἀκόλουθες: Kjeldsen, Busk, Madsen, Dersen v. Danemark, ἀπόφαση τῆς 7-12-1976 σειρὰ 1η Νο 2366.24-28 παρ. 50-54· Campbell et Cosans c. Royaume Uni, ἀπόφαση 25-2-1982 σειρὰ 1η Νὸ 48 σ. 16-18 παρ. 36-37· Valsamis c. Grece ἀπόφαση 18-12-1996 recueil des Arrets et decisions 1996 - Ι p. 232-324 παρ. 25-28· καὶ Folgero et autres c. Norvege (GS) 15472/2 c. EDH 207 - VIII παρ. 84.
Τὸ ΕΔΔΑ ἔκανε μία συνδυαστικὴ ἑρμηνεία τοῦ ἄρθρου 2 τοῦ Πρω-τοκόλλου 1 καὶ τῶν ἄρθρων 9 καὶ 10 τῆς Εὐρωπαϊκῆς Συμβάσεως Δικαι¬ω-μάτων τοῦ Ἀνθρώπου. Θεώρησε ὅτι τὸ ἄρθρο 2 τοῦ Πρωτοκόλλου προ-στατεύει τὴ δυνατότητα ἐκπαιδευτικοῦ πλουραλισμοῦ, τὸν ὁποῖο ἑρμη-νεύ¬ει ὡς οὐσιώδη γιὰ τὴ διατήρηση μιᾶς δημοκρατικῆς κοινωνίας. Τὸ δι-καστήριο θεωρεῖ ἐπιπλέον ὅτι τὸ σχολικὸ περιβάλλον πρέπει νὰ μὴν εὐ-νο¬εῖ τὸν ἀποκλεισμὸ καὶ δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι θέατρο ἱεραποστολικῶν δρα¬στηριοτήτων. Πρέπει νὰ ἀποτελεῖ χῶρο συνάντησης διαφορετικῶν θρησκειῶν καὶ πεποιθήσεων, ὅπου οἱ μαθητὲς μποροῦν νὰ ἀποκτήσουν γνώσεις γιὰ ὅλες αὐτὲς τὶς παραδόσεις. Οἱ γνώσεις γιὰ ὅλα αὐτὰ τὰ θέμα¬τα πρέπει νὰ δίνονται μὲ τρόπο ἀντικειμενικὸ καὶ πλουραλιστικό. Γι' αὐ¬τὸ θεωρεῖ τὸ δικαστήριο ὅτι ἀπαγορεύεται νὰ ὑπάρξει κάποια διδα¬σκα-λία, ἡ ὁποία θὰ συνυπήγετο μὴ σεβασμὸ πρὸς τὶς θρησκευτικὲς καὶ φι¬λο-σο¬φικὲς πεποιθήσεις τῶν γονέων. Αὐτὸ εἶναι τὸ ὅριο τὸ ὁποῖο δὲν μπορεῖ νὰ ξεπεραστεῖ. Ὁ σεβασμὸς αὐτὸς συμπεριλαμβάνει τόσο τὸ δικαίωμα τοῦ θρησκεύειν ὅσο καὶ τοῦ μὴ θρησκεύειν. Ἡ ὑποχρέωση τῆς οὐδε¬τερό-τητας καὶ τῆς ἀμεροληψίας τοῦ κράτους εἶναι ἀσύμβατη ἀπὸ κρατικῆς πλευ¬ρᾶς τόσο μὲ τὴν ἀξιολόγηση τῶν θρησκευτικῶν πεποιθήσεων ὅσο καὶ μὲ τοὺς τρόπους ἔκφρασής τους.
Τὸ δικαστήριο θεωρεῖ ὅτι λόγῳ τῆς ἔλλειψης κριτικῆς ἱκανότητας τῶν παιδιῶν, ποὺ ἀπορρέει ἀπὸ τὴ μικρή τους ἡλικία, μπορεῖ νὰ εἶναι θύματα κρατικῆς ἐπιβολῆς θρησκευτικῶν πεποιθήσεων. Συνεχίζοντας τὸ δικα-στή¬ριο μὲ τὸ αὐτὸ σκεπτικὸ ἐμπλουτίζει τὰ ἐπιχειρήματά του μὲ ἐκεῖνα προ¬γε¬νέστερων ἀποφάσεων.
Κατ' αὐτὸν τὸν τρόπο συγχέοντας τὴν ἀξιολογικὴ ἐκτίμηση μὲ τὸ πραγματικὸ γεγονός, τὸ δικαστήριο θεωρεῖ ὅτι τὸ κράτος ἐπιβάλλοντας τὴν ἔκθεση τοῦ σταυροῦ στὶς σχολικὲς αἴθουσες παραβιάζει τὶς ἀρχὲς τοῦ πλου¬ρα¬λισμοῦ. Ἐπίσης λαμβάνοντας ὡς δεδομένη τὴν –μὲ πολὺ στενὰ κριτήρια θεωρηθεῖσα– ἀποκλειστικὰ θρησκευτικὴ φύση τοῦ σταυρικοῦ συμβόλου ἀποφαίνεται ὅτι ἀσκεῖται οὕτω πιέση στοὺς ἑτερόθρησκους ἢ ἄθρησκους μαθητές.
Ἡ ἰταλικὴ κυβέρνηση ἀπάντησε ὅτι ἡ ὑποχρέωση ἀνάρτησης τοῦ σταυ-ροῦ μὲ τὸ θετικὸ ἠθικὸ μήνυμα τῆς χριστιανικῆς πίστης ὑπερβαίνει τὶς κοσμικὲς συνταγματικὲς ἀξίες. Τοῦτο καὶ λόγῳ τοῦ ρόλου τῆς θρη¬σκεί¬ας στὴν ἱστορία τῆς Ἰταλίας καὶ στὶς παραδόσεις αὐτῆς τῆς χώρας. Ὡς ἐκ τούτου τὸ σύμβολο τοῦ σταυροῦ ἔχει ἱστορικὴ σημασία οὐδέτερη καὶ κοσμικὴ καὶ δὲν ἐκφράζει μόνο θρησκευτικὲς ἀλλὰ καὶ ἄλλες ἀξίες. Τὸ δικαστήριο συμφώνησε μὲ τὴν πολλαπλότητα τῶν συμβολισμῶν τοῦ σταυροῦ, ἀλλὰ θεώρησε ὅτι ἡ θρησκευτική του σημασία εἶναι ἡ κυριαρ-χοῦσα. Θεώρησε ἐπίσης ὅτι ἡ παρουσία του στὶς αἴθουσες ὑπερβαίνει τὴ χρήση τῶν συμβόλων στὸ ἱστορικό τους πλαίσιο. Ἔφθασε μέχρι τοῦ ση-μείου νὰ ἰσχυριστεῖ ὅτι καὶ ἡ ἁπλὴ θέαση τοῦ σταυροῦ ἀπὸ μαθητὲς ἄλ-λων θρησκευμάτων ἢ ἄθρησκους μπορεῖ νὰ τοὺς διαταράξει συναι¬σθη¬μα-τι¬κά.
Καταλήγοντας δὲ τὸ δικαστήριο ὑποστήριξε ὅτι τὸ κράτος εἶναι ὑπο-χρεωμένο νὰ τηρεῖ ὁμολογιακὴ οὐδετερότητα καὶ ὅτι ὀφείλει νὰ καλ¬λιερ-γήσει στοὺς μαθητὲς κριτικὴ σκέψη. Γιὰ τοὺς ἀνωτέρω λόγους κα¬τα-δίκασε τὴν Ἰταλικὴ Δημοκρατία στὴν καταβολὴ ἀποζημιώσεως ὕψους 5.000 εὐρὼ γιὰ ἠθικὴ προκατάληψη (prejudice morale).
Ἡ ἀπόφαση αὐτὴ δημιούργησε στὸν γράφοντα τὴν πεποίθηση ὅτι ἀγνοεῖ τὸ ἀξιολογικὸ στοιχεῖο στὴν ἠθικὴ παιδεία τῶν νέων, δαιμο¬νο-ποιεῖ καὶ ποινικοποιεῖ τὴν ἀξιολογικὴ διαδικασία δημιουργώντας ἀκέ¬φα-λα, ἄψυχα καὶ ἀπνευμάτιστα ὄντα. Εἶναι ἄξιο ἀπορίας τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ νέοι μποροῦν –κατὰ τὴ δικαστικὴ κρίση– νὰ ἀξιολογήσουν ἕνα οἰ¬κο¬νο-μικὸ σύστημα, ἀλλὰ δὲν τοὺς ἐπιτρέπεται ἡ ἀναγωγὴ τῶν προβλη¬μά¬των σὲ βαθύτερο ὑπαρξιακὸ ἐπίπεδο, ἀφοῦ αὐτὴ στιγματίζεται ὡς «προ¬κα-τάληψη». Ἡ ἀξιολόγηση ὅμως βάσει ἠθικῶν καὶ πνευματικῶν στοι¬χείων εἶναι χαρακτηριστικὸ σύμφυτο μὲ τὸ ἀνθρώπινο εἶδος καὶ τὸ δια¬φο-ροποιεῖ ἀπὸ τὸ ζωϊκὸ βασίλειο. Κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη«Τοῦτο γὰρ πρὸς τὰ ἄλλα ζῷα τοῖς ἀνθρώποις ἴδιον, τὸ μόνον ἀγαθοῦ καὶ κακοῦ καὶ δικαίου καὶ ἀδίκου καὶ τῶν ἄλλων αἴσθησιν ἔχει» (Πολιτικά, 125α 17-19)(1).
Ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν καὶ πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερώνυμος ἐπι¬σή¬μανε ὅτι ἡ ὑπόθεση τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Δικαστηρίου γιὰ τὴν παρουσία τοῦ Τιμίου Σταυροῦ στὶς σχολικὲς αἴθουσες δὲν ἔχει τελεσιδικήσει καὶ ὑπεν¬θύ¬μισε ὅτι στὴν Ἰταλία ἔχει ὁριστεῖ διὰ νόμου, ἐνῷ στὴν Ἑλλάδα ἔχει ἐπι-κρατήσει ἐθιμικῶς(2). Ἡ Διαρκὴς Ἱερὰ Σύνοδος τάχθηκε κατὰ τῆς ἀ¬πο-μάκρυνσης τῶν θρησκευτικῶν συμβόλων ἀπὸ τοὺς δημόσιους χώρους μετὰ τὴν προσφυγὴ στὰ ἑλληνικὰ δικαστήρια τριῶν δικηγόρων τὸν Νο¬έμ-βριο τοῦ 2009 μὲ ἀντίστοιχο αἴτημα. Τότε ὁ Ἀρχιεπίσκοπος εἶχε ἀντι-δράσει σὲ αὐτὲς τὶς ἐνέργειες λέγοντας μεταξὺ ἄλλων ὅτι «δὲν ἔχουν δι-καιώματα μόνο οἱ μειονότητες ἀλλὰ καὶ οἱ πλειονότητες». Παράλληλα ἡ Διαρκὴς Ἱερὰ Σύνοδος θὰ στείλει ἐκπρόσωπό της στὴν ἔνδικη διαδι¬κα¬σία σχετικὰ μὲ τὴν παρουσία χριστιανικῶν συμβόλων στὶς αἴθουσες τῶν ἑλληνικῶν δικαστηρίων. Πέραν τούτου ἡ Διαρκὴς Ἱερὰ Σύνοδος ἀπο¬φά-σισε «νὰ μελετήσει τὸ θέμα εὐρύτερα, γιὰ νὰ παρουσιασθεῖ ἡ θεολογικὴ ἀξία τῶν θρησκευτικῶν συμβόλων, ποὺ νοηματοδοτοῦν τὸν σεβασμὸ τοῦ ἀνθρώπινου προσώπου καὶ τὴν ἀξία τῆς ἑτερότητας»(3).
Ἀπὸ νομικὴ σκοπιὰ προεβλήθη τὸ ἐπιχείρημα ὅτι ἡ ἀπόφαση τοῦ ΕΔΔΑ ἀφορᾶ στὴν Ἰταλία, στὴν ὁποία ἰσχύει ὁ χωρισμὸς κράτους -ἐκ¬κλη¬σίας, ἐνῷ στὴ χώρα μας μὲ βάση τὸ Σύνταγμα ἰσχύει διαφορετικὸ καθεστώς(4). Ἀντίθετη ἄποψη τάσσεται ὑπὲρ τῆς καθαιρέσεως τῶν θρη¬σκευ¬τικῶν συμβόλων ἀπὸ τὰ ἑλληνικὰ σχολεῖα μὲ τὸ σκεπτικὸ ὅτι «...ἡ κοινωνία δικαιοῦται νὰ ἔχει θρησκευτικὲς ἀπόψεις. Τὸ κράτος εἶναι αὐτὸ ποὺ δὲν δικαιοῦται νὰ θρησκεύεται». Ἡ ἱστορικὴ ἐξέταση τοῦ θέματος καταδεικνύει ὅτι «ἡ διάκριση μεταξὺ κράτους καὶ κοινωνίας ἀνατρέχει στὴν ἱστορικὴ ἀντιπαλότητα τῆς θρησκεύουσας κοινωνίας, στὸ πρόσωπο τοῦ Ρωμαιοκαθολικισμοῦ-Παπισμοῦ, στὴν ἀρχὴ τῶν ἐθνικῶν κρατῶν στὴ Δύση». Ἀντίθετα στὴν Ἑλλάδα, ὅπως εἶναι γνωστό, ἡ συγκρότηση τοῦ κρά¬τους δὲν ὀφείλεται σὲ ἀντιπαλότητα θρησκείας καὶ κοινωνίας. Τὸ ἑλληνικὸ κράτος «προέκυψε κατ' εἰκόνα καὶ καθ' ὁμοίωση τῆς κοινωνίας τοῦ Ἑλληνορθόδοξου γένους»(5).
Ἐντούτοις ἀπὸ τὴ μεταπολίτευση καὶ ἐντεῦθεν καταβάλλεται προσ-πάθεια χωρισμοῦ τῆς Ἐκκλησίας ἀπὸ τὸ ἑλληνικὸ κράτος. Στὸ πλαίσιο αὐτὸ ἐπιχειρεῖται ἀξιοποίηση τῆς ἀποφάσεως τοῦ ΕΔΔΑ ἀπὸ ἐκείνους τοὺς κύκλους ποὺ ἐπιδιώκουν τὸ χωρισμό. Ὡς ἐκ τούτου τὸ ζήτημα τῆς ὕπαρξης ἢ ὄχι θρησκευτικῶν συμβόλων στὶς ἑλληνικὲς σχολικὲς αἴθουσες συνδέθηκε μεταξὺ ἄλλων μὲ τὸν ἐνδεδειγμένο (ὁμολογιακὸ ἢ μή) χαρα¬κτῆ¬ρα τοῦ μαθήματος τῶν θρησκευτικῶν καθὼς καὶ τὴν ὕπαρξη ἀλλο¬θρήσκων ἢ ἀθρήσκων μαθητῶν κυρίως μετὰ τὴν ἀλλαγὴ ποὺ ἐπῆλθε στὴ σύνθεση τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ τὴν τελευταία εἰκοσαετία συνεπείᾳ τῆς μετανάστευσης(6).
Πέραν αὐτῶν, ἡ ἀπόφαση τοῦ ΕΔΔΑ ἔθιξε ζητήματα ποὺ ἅπτονται τοῦ περιεχομένου τῆς ἐκπαίδευσης καὶ τοῦ παιδαγωγικοῦ προτύπου γιὰ τὶς χῶρες τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἑνώσεως σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν ἑρμηνεία τῆς ἴδιας τῆς ἔννοιας τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων. Ἤδη ἀπὸ καιροῦ ἔχουν ἐγερθεῖ ὑπαρξιακοῦ τύπου προβληματισμοὶ γι᾿ αὐτὸ ποὺ ὁ Ἀρχιεπί¬σκο-πος Ἀλβανίας κ. Ἀναστάσιος περιγράφει ὡς «προσπάθεια νὰ στηριχθεῖ ὁλόκληρο τὸ οἰκοδόμημα περὶ δικαιωμάτων τοῦ ἀνθρώπου ἁπλῶς καὶ μόνο στὴ λογική. Ἡ θεοποίηση τῆς λογικότητος τοῦ ἀνθρώπου ἐμφα¬νί-σθηκε ὡς ὑποκατάστατο τῆς πίστεως στὸ Θεό». Ἀναμφίβολα στὴ σημερινὴ ἐποχή, «...στὴν ὁποία παρατηρεῖται τό¬ση πολυμορφία ἰδεο¬λο¬γι-κῶν ἀπόψεων, δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπάρξει φιλοσοφικο-θρησκευτικὴ συμφωνία γι' αὐτὰ τὰ τεράστια ζητήματα»(7). Πάντως ἀξιοσημείωτη εἶναι ἡ ἄποψη ὅτι σημειώθηκε ἀλλαγὴ τῆς φύσεως τῶν ἀνθρωπίνων δικαι¬ω-μάτων μέσα στὸ κλίμα τῆς νεωτερικότητας.
Οἱ ἀντίπαλοί της διατείνονται ὅτι ἡ ἔννοια τῶν ἀνθρωπίνων δικαι¬ω-μάτων στὴν «μετανεωτερικὴ ἐποχὴ ἀποσκοπεῖ στὴν προστασία ἑνὸς ...ἀνθρώπινου ὄν¬τος, οὐδέτερου, ἄοσμου, παγκοσμίως τοῦ αὐτοῦ, χωρὶς ἰ-διαιτερότητες, χωρὶς πνευματικὸ περιεχόμενο, χωρὶς ἰδανικά, χωρὶς με¬τα-φυσικὰ προβλήματα, μὲ ὁμοιόμορφες καταναλωτικὲς συνήθειες καὶ ἠδο-νο¬θηρικοὺς σκοπούς. Τὸ ἄτομο αὐτὸ δὲν γνωρίζει πατρίδα καὶ ζεῖ σὲ ἕναν ἰσοπεδωμένο πολιτισμό. Δημιουρ¬γεῖται ἔτσι ὁ ἀνάνθρωπος ἢ ὁ με¬τάν-θρωπος» (8).
Στὸ μέτρο ποὺ συμβαίνει αὐτό, ἡ ἀπόφαση τοῦ ΕΔΔΑ ἀπηχεῖ τὶς με-ταμοντέρνες ἀντιλήψεις γιὰ τὴν κοινωνία, ὅπου «...ἡ σύγχρονη κοινωνία “ἀποσπασματοποιεῖται” καὶ μία πολυμορφία ἐπιμέρους θεωρήσεων τοῦ κό¬σμου καταλαμβάνουν τὸ χῶρο, ποὺ προηγουμένως κατεῖχαν συμπαγεῖς κοσμοθεω¬ρή¬σεις θρησκευτικοῦ ἢ πολιτικοῦ χαρακτήρα». Ἀναμ¬φισβή¬τη¬τα «...ἡ ὕπαρξη τῆς κοινωνίας τῶν πολιτῶν προϋποθέτει καθολικῆς τάξης ἰδέες καὶ παραδοχές, ποὺ ὡς κοινὰ πολιτισμικὰ στοιχεῖα ἀποτελοῦν τὸ ὑπόβαθρο τῆς συνοχῆς μεταξὺ τῶν ἐπιμέρους ἀτόμων καὶ ὁμάδων ποὺ τὴ συγκροτοῦν»(9). Οἱ ἀντιδράσεις στὴν ἀπόφαση τοῦ ΕΔΔΑ στὴν Ἰταλία, ὅπου ἡ συντριπτικὴ πλειοψηφία τοῦ πολιτικοῦ κόσμου καὶ τῆς κοινῆς γνώμης εἶναι ἀντίθετες, ἀναδεικνύουν τὸ πρόβλημα.
Στὴν Εὐρώπη οἱ ὑπερβολὲς τοῦ καθολικοῦ ἐκπαιδευτικοῦ συστήματος εἶναι γνωστές. Ὁ Εὐάγγελος Παπανοῦτσος ἀναφέρει χαρακτηριστικὰ ὅτι... «ὁ καθο¬λι¬κι¬σμὸς ...ἐπέβαλε ἕνα ἀνελεύθερο ἐκπαιδευτικὸ σύστημα, τὸ ὁποῖο ὑπὸ τὸ πρόσχημα τῶν θεολογικῶν ἐπιδιώξεων ἐξυπηρετοῦσε πολιτικὲς σκοπιμότητες». Οἱ ἀκρότητες ποὺ ὑπῆρξαν ὅμως στὴν ἐκπαι-δευτικὴ πολιτικὴ δὲν πρέπει, κατὰ τὸν Παπανοῦτσο, νὰ μᾶς κάνουν νὰ πα¬ραβλέψουμε μία ἄλλη ὑπερβολή: «...ἡ ἄλλη ἄποψη τῆς παιδείας, ποὺ ἔχει γιὰ συνθήματά της τὴν πίστη στὸ παιδὶ καὶ τὸ σεβασμὸ τῆς ἐλευ¬θε-ρίας του, ἔχασε τὴ συναίσθηση τῶν ὁρίων καὶ παρα¬στρά¬τησε σὲ ἀσύνετες ὑπερβολές. Ἀποξενώθηκε κι αὐτὴ ἀπὸ τὴν κριτικὴ συνείδηση κι έπεσε σ' ἕναν παροξυσμὸ ρομαντικό· ἔγινε παιδευτικὴ ἀναρχία». Ὁ Παπανοῦτσος ἐξυμνεῖ τὸ ἀρχαῖο ἑλληνικὸ παιδαγωγικὸ πρότυπο, διότι καὶ ἐκεῖνο ὁδη-γεῖ, «ἀλλὰ ὁδηγεῖ σὰν τὴν κριτικὴ συνείδηση, ποὺ ἐλέγχει αὐστηρὰ τὴν ὀκνηρία καὶ τὴν ἐπιπολαιότητα, χωρὶς νὰ δεσμεύει τὴν ἐλευθερία καὶ τὴν ὁρμὴ τοῦ στοχασμοῦ».
Γιὰ τὸν Παπανοῦτσο ἡ Εὐρώπη ὡς πρὸς τὴν παιδεία πρέπει νὰ συν-θέτει τὴν ἑλληνικὴ καὶ τὴν χριστιανική της πλευρά, διότι «ὁ Ἑλληνισμὸς καὶ ὁ Χρι¬στια¬νισμὸς μὲ ὅλα τὰ λογικὰ καὶ κοι¬νω¬νικὰ παρεπόμενά τους εἶναι τὰ δύο μεγάλα ρεύματα τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πο¬λιτισμοῦ· ἄλλοτε δια-σταυ¬ρώνονται καὶ ἑνώνουν τὰ νερά τους καὶ ἄλλοτε πάλι διαχω¬ρί¬ζονται καὶ ρέουν παράλληλα γιὰ ν' ἀνα¬μειχθοῦν παρακά¬τω». Ὑποστηρίζει ὅτι ἡ δημοκρατικὴ καὶ χριστιανικὴ Εὐρώπη τοῦ τέλους τοῦ 18ου καὶ τῶν ἀρχῶν τοῦ 19ου αἰώνα εἶναι ἀφ᾿ ἑνὸς ἡ Εὐρώπη μὲ κοινωνικὸ προσα¬να¬τολισμὸ τοῦ λαοῦ, καὶ ἀφ᾿ ἑτέρου ἡ Εὐρώπη τῆς κοι¬νωνικῆς ἰσότητας μὲ βάση τὰ λόγια τοῦ Χριστοῦ ὅτι ὅλοι εἴμαστε ἀδέλφια, ἀφοῦ εἴμαστε παιδιὰ τοῦ ἴδιου πατέρα, τοῦ Θεοῦ. Ἡ ἀρχαία ἑλληνικὴ κληρονομιὰ ὁδηγεῖ πρὸς τὴ διάκριση τῶν ὀλίγων ἀπὸ τοὺς πολλοὺς μὲ τὴν ἀρχικὴ ἔννοια τοῦ ὄρου «ἀριστοκράτης». Κατ' αὐτὸν τὸν τρόπο, ἡ σύνθεση τῶν δύο ἐπιρροῶν καλλιεργεῖ τὸ ἄριστο παιδαγωγικὸ ἦθος(10).
Ὡς πρὸς τὸ νομικὸ σκέλος τῆς ὑπόθεσης τῶν θρησκευτικῶν συμβόλων ὁ γράφων δέχεται τὴν ἐκτίμηση πὼς ἡ ἀπόφαση τοῦ ΕΔΔΑ ἔχει ἐρεί¬σμα¬τα στὸ νομικὸ καθεστὼς ποὺ διέπει τὴ σχέση Ἐκκλησίας-Πολιτείας στὴν Ἰταλία, μολο¬νότι οἱ ἀντιδρῶντες ἔχουν ἰδιαιτέρως ἰσχυρὰ ἐπιχειρήματα εὐρύτερου χαρα¬κτή¬ρα. Τὸ σκεπτικὸ ὅμως τῆς ἀποφάσεως αὐτῆς ὡς πρὸς τὸ μέρος ποὺ ἐπε¬κτεί¬νεται σὲ θέματα ἀγωγῆς τῶν νέων εἶναι κατὰ τὴ γνώμη τοῦ γράφοντος ἀπορ¬ριπτέο, καὶ ἡ γνώμη παιδαγωγῶν ὅπως τοῦ Εὐαγγέλου Παπανούτσου εἶναι ἀρ¬κούντως διαφωτιστική. Ἐρωτήματα ἐγείρονται ἐπιπλέον γιὰ τὸ ἰδεολογικὸ καὶ πολιτικὸ ὑπόβαθρο τῆς ἀπο-φά¬σεως, τὸ ὁποῖο ἐν πάσῃ περιπτώσει σαφῶς ὑπερ¬βαίνει τὰ ὅρια τῆς νομικῆς ἐπιχειρηματολογίας.
Γιῶργος Ἄθ. Τσοῦτσος
πολιτικὸς ἐπιστήμων, ἱστοριοδίφης, δημοσιογράφος
(Περιοδικὸ «Φιλογένεια», τόμ. ΙΒ΄ τεῦχ. 3 Ἰούλιος-Σεπτέμβριος 2010)
Παραπομπές
1. ᾿Αθ. Γ. Τσοῦτσος, Κράτος καὶ Ἱστορία, Ἀθήνα-Κομοτηνὴ 1990, σ. 207.
2. Ὀρθόδοξος Τύπος 1-1-2010, σ. 6.
3. Ἔθνος 16-4-2010, σ. 22.
4. ᾿Αν. Μαρίνος, «Τὰ θρησκευτικὰ σύμβολα στὰ σχολεῖα», εἰς Τὸ Βῆμα 22-11-2009.
5. ᾿Αθ. Ἀγγελόπουλος, «Ἡ Ἑλλάδα κράτος κατ' εἰκόνα καὶ καθ' ὁμοίωση τῆς κοινωνίας τῶν ἑλληνορθοδόξων», εἰς Τὸ Παρὸν 6-12-2009.
6. ᾿Αν. Μαρίνος, «Τὰ θρησκευτικὰ σύμβολα στὰ σχολεῖα», εἰς Ἑστία 29-1-2010.
7. Ἀναστάσιος, Ἀρχιεπίσκοπος Τιράνων καὶ πάσης Ἀλβανίας, Παγκοσμιότητα καὶ Ὀρ¬θο¬δο¬ξία, Ἀθήνα 2001, σ. 74-77.
8. Νίκ. Ἀντωνόπουλος, «Πολιτικὴ καὶ Διεθνεῖς Σχέσεις κατὰ τὸν Εἰκοστὸ Αἰῶνα», εἰς Τί μας κληροδότησε ὁ εἰκοστὸς αἰῶνας, Ἀθήνα 2001, σ. 71, 72.
9. Β. Φίλιας, Κοινωνιολογία τοῦ Πολιτισμοῦ, τόμ. 2ος, Ἀθήνα 2001, σ. 502-512.
10. Εὐάγ. Παπανοῦτσος, Φιλοσοφία καὶ Παιδεία, Ἀθήνα 1958, σ. 168-182.
Τὸ 2009 τὸ Εὐρωπαϊκὸ Δικαστήριο Δικαιωμάτων τοῦ Ἀνθρώπου (ΕΔΔΑ) ἔκρινε πρωτοδίκως ὁμόφωνα ὅτι τὸ σύμβολο τοῦ σταυροῦ στὰ ἰ¬τα¬λικὰ δημόσια σχολεῖα εἶναι ἀντίθετο στὸ δικαίωμα τῶν γονέων νὰ ἐκπαιδεύουν τὰ τέκνα τους σύμφωνα μὲ τὶς πεποιθήσεις τους καὶ στὸ δικαίωμα τῶν παιδιῶν στὴ θρησκευτικὴ ἐλευθερία. Τὸ δικαστήριο δὲν ἐπέβαλε τὴν ἀπομάκρυνση τῶν σταυρῶν ἀπὸ τὰ σχολεῖα, κάτι τὸ ὁποῖο θὰ ἦταν οὕτως ἢ ἄλλως πέραν τῶν ἐξουσιῶν του. Καταδίκασε τὴν Ἰταλία νὰ πληρώσει 5.000 εὐρὼ γιὰ ἠθικὴ προκατάληψη.
Ἡ ὅλη αἰτιολογία τῆς ὡς ἄνω δικαστικῆς ἀπόφασης δὲν ὑπῆρξε «κε¬ραυ-νὸς ἐν αἰθρίᾳ», ἀλλὰ βασίστηκε σὲ μία σειρὰ προηγούμενων ἀπο¬φά¬σεών του, οἱ ὁποῖες προετοίμασαν τουλάχιστον ψυχολογικὰ τὸ ἔδαφος γιὰ μία παρόμοια ἀπόφαση. Αὐτὲς ἦσαν οἱ ἀκόλουθες: Kjeldsen, Busk, Madsen, Dersen v. Danemark, ἀπόφαση τῆς 7-12-1976 σειρὰ 1η Νο 2366.24-28 παρ. 50-54· Campbell et Cosans c. Royaume Uni, ἀπόφαση 25-2-1982 σειρὰ 1η Νὸ 48 σ. 16-18 παρ. 36-37· Valsamis c. Grece ἀπόφαση 18-12-1996 recueil des Arrets et decisions 1996 - Ι p. 232-324 παρ. 25-28· καὶ Folgero et autres c. Norvege (GS) 15472/2 c. EDH 207 - VIII παρ. 84.
Τὸ ΕΔΔΑ ἔκανε μία συνδυαστικὴ ἑρμηνεία τοῦ ἄρθρου 2 τοῦ Πρω-τοκόλλου 1 καὶ τῶν ἄρθρων 9 καὶ 10 τῆς Εὐρωπαϊκῆς Συμβάσεως Δικαι¬ω-μάτων τοῦ Ἀνθρώπου. Θεώρησε ὅτι τὸ ἄρθρο 2 τοῦ Πρωτοκόλλου προ-στατεύει τὴ δυνατότητα ἐκπαιδευτικοῦ πλουραλισμοῦ, τὸν ὁποῖο ἑρμη-νεύ¬ει ὡς οὐσιώδη γιὰ τὴ διατήρηση μιᾶς δημοκρατικῆς κοινωνίας. Τὸ δι-καστήριο θεωρεῖ ἐπιπλέον ὅτι τὸ σχολικὸ περιβάλλον πρέπει νὰ μὴν εὐ-νο¬εῖ τὸν ἀποκλεισμὸ καὶ δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι θέατρο ἱεραποστολικῶν δρα¬στηριοτήτων. Πρέπει νὰ ἀποτελεῖ χῶρο συνάντησης διαφορετικῶν θρησκειῶν καὶ πεποιθήσεων, ὅπου οἱ μαθητὲς μποροῦν νὰ ἀποκτήσουν γνώσεις γιὰ ὅλες αὐτὲς τὶς παραδόσεις. Οἱ γνώσεις γιὰ ὅλα αὐτὰ τὰ θέμα¬τα πρέπει νὰ δίνονται μὲ τρόπο ἀντικειμενικὸ καὶ πλουραλιστικό. Γι' αὐ¬τὸ θεωρεῖ τὸ δικαστήριο ὅτι ἀπαγορεύεται νὰ ὑπάρξει κάποια διδα¬σκα-λία, ἡ ὁποία θὰ συνυπήγετο μὴ σεβασμὸ πρὸς τὶς θρησκευτικὲς καὶ φι¬λο-σο¬φικὲς πεποιθήσεις τῶν γονέων. Αὐτὸ εἶναι τὸ ὅριο τὸ ὁποῖο δὲν μπορεῖ νὰ ξεπεραστεῖ. Ὁ σεβασμὸς αὐτὸς συμπεριλαμβάνει τόσο τὸ δικαίωμα τοῦ θρησκεύειν ὅσο καὶ τοῦ μὴ θρησκεύειν. Ἡ ὑποχρέωση τῆς οὐδε¬τερό-τητας καὶ τῆς ἀμεροληψίας τοῦ κράτους εἶναι ἀσύμβατη ἀπὸ κρατικῆς πλευ¬ρᾶς τόσο μὲ τὴν ἀξιολόγηση τῶν θρησκευτικῶν πεποιθήσεων ὅσο καὶ μὲ τοὺς τρόπους ἔκφρασής τους.
Τὸ δικαστήριο θεωρεῖ ὅτι λόγῳ τῆς ἔλλειψης κριτικῆς ἱκανότητας τῶν παιδιῶν, ποὺ ἀπορρέει ἀπὸ τὴ μικρή τους ἡλικία, μπορεῖ νὰ εἶναι θύματα κρατικῆς ἐπιβολῆς θρησκευτικῶν πεποιθήσεων. Συνεχίζοντας τὸ δικα-στή¬ριο μὲ τὸ αὐτὸ σκεπτικὸ ἐμπλουτίζει τὰ ἐπιχειρήματά του μὲ ἐκεῖνα προ¬γε¬νέστερων ἀποφάσεων.
Κατ' αὐτὸν τὸν τρόπο συγχέοντας τὴν ἀξιολογικὴ ἐκτίμηση μὲ τὸ πραγματικὸ γεγονός, τὸ δικαστήριο θεωρεῖ ὅτι τὸ κράτος ἐπιβάλλοντας τὴν ἔκθεση τοῦ σταυροῦ στὶς σχολικὲς αἴθουσες παραβιάζει τὶς ἀρχὲς τοῦ πλου¬ρα¬λισμοῦ. Ἐπίσης λαμβάνοντας ὡς δεδομένη τὴν –μὲ πολὺ στενὰ κριτήρια θεωρηθεῖσα– ἀποκλειστικὰ θρησκευτικὴ φύση τοῦ σταυρικοῦ συμβόλου ἀποφαίνεται ὅτι ἀσκεῖται οὕτω πιέση στοὺς ἑτερόθρησκους ἢ ἄθρησκους μαθητές.
Ἡ ἰταλικὴ κυβέρνηση ἀπάντησε ὅτι ἡ ὑποχρέωση ἀνάρτησης τοῦ σταυ-ροῦ μὲ τὸ θετικὸ ἠθικὸ μήνυμα τῆς χριστιανικῆς πίστης ὑπερβαίνει τὶς κοσμικὲς συνταγματικὲς ἀξίες. Τοῦτο καὶ λόγῳ τοῦ ρόλου τῆς θρη¬σκεί¬ας στὴν ἱστορία τῆς Ἰταλίας καὶ στὶς παραδόσεις αὐτῆς τῆς χώρας. Ὡς ἐκ τούτου τὸ σύμβολο τοῦ σταυροῦ ἔχει ἱστορικὴ σημασία οὐδέτερη καὶ κοσμικὴ καὶ δὲν ἐκφράζει μόνο θρησκευτικὲς ἀλλὰ καὶ ἄλλες ἀξίες. Τὸ δικαστήριο συμφώνησε μὲ τὴν πολλαπλότητα τῶν συμβολισμῶν τοῦ σταυροῦ, ἀλλὰ θεώρησε ὅτι ἡ θρησκευτική του σημασία εἶναι ἡ κυριαρ-χοῦσα. Θεώρησε ἐπίσης ὅτι ἡ παρουσία του στὶς αἴθουσες ὑπερβαίνει τὴ χρήση τῶν συμβόλων στὸ ἱστορικό τους πλαίσιο. Ἔφθασε μέχρι τοῦ ση-μείου νὰ ἰσχυριστεῖ ὅτι καὶ ἡ ἁπλὴ θέαση τοῦ σταυροῦ ἀπὸ μαθητὲς ἄλ-λων θρησκευμάτων ἢ ἄθρησκους μπορεῖ νὰ τοὺς διαταράξει συναι¬σθη¬μα-τι¬κά.
Καταλήγοντας δὲ τὸ δικαστήριο ὑποστήριξε ὅτι τὸ κράτος εἶναι ὑπο-χρεωμένο νὰ τηρεῖ ὁμολογιακὴ οὐδετερότητα καὶ ὅτι ὀφείλει νὰ καλ¬λιερ-γήσει στοὺς μαθητὲς κριτικὴ σκέψη. Γιὰ τοὺς ἀνωτέρω λόγους κα¬τα-δίκασε τὴν Ἰταλικὴ Δημοκρατία στὴν καταβολὴ ἀποζημιώσεως ὕψους 5.000 εὐρὼ γιὰ ἠθικὴ προκατάληψη (prejudice morale).
Ἡ ἀπόφαση αὐτὴ δημιούργησε στὸν γράφοντα τὴν πεποίθηση ὅτι ἀγνοεῖ τὸ ἀξιολογικὸ στοιχεῖο στὴν ἠθικὴ παιδεία τῶν νέων, δαιμο¬νο-ποιεῖ καὶ ποινικοποιεῖ τὴν ἀξιολογικὴ διαδικασία δημιουργώντας ἀκέ¬φα-λα, ἄψυχα καὶ ἀπνευμάτιστα ὄντα. Εἶναι ἄξιο ἀπορίας τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ νέοι μποροῦν –κατὰ τὴ δικαστικὴ κρίση– νὰ ἀξιολογήσουν ἕνα οἰ¬κο¬νο-μικὸ σύστημα, ἀλλὰ δὲν τοὺς ἐπιτρέπεται ἡ ἀναγωγὴ τῶν προβλη¬μά¬των σὲ βαθύτερο ὑπαρξιακὸ ἐπίπεδο, ἀφοῦ αὐτὴ στιγματίζεται ὡς «προ¬κα-τάληψη». Ἡ ἀξιολόγηση ὅμως βάσει ἠθικῶν καὶ πνευματικῶν στοι¬χείων εἶναι χαρακτηριστικὸ σύμφυτο μὲ τὸ ἀνθρώπινο εἶδος καὶ τὸ δια¬φο-ροποιεῖ ἀπὸ τὸ ζωϊκὸ βασίλειο. Κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη«Τοῦτο γὰρ πρὸς τὰ ἄλλα ζῷα τοῖς ἀνθρώποις ἴδιον, τὸ μόνον ἀγαθοῦ καὶ κακοῦ καὶ δικαίου καὶ ἀδίκου καὶ τῶν ἄλλων αἴσθησιν ἔχει» (Πολιτικά, 125α 17-19)(1).
Ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν καὶ πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερώνυμος ἐπι¬σή¬μανε ὅτι ἡ ὑπόθεση τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Δικαστηρίου γιὰ τὴν παρουσία τοῦ Τιμίου Σταυροῦ στὶς σχολικὲς αἴθουσες δὲν ἔχει τελεσιδικήσει καὶ ὑπεν¬θύ¬μισε ὅτι στὴν Ἰταλία ἔχει ὁριστεῖ διὰ νόμου, ἐνῷ στὴν Ἑλλάδα ἔχει ἐπι-κρατήσει ἐθιμικῶς(2). Ἡ Διαρκὴς Ἱερὰ Σύνοδος τάχθηκε κατὰ τῆς ἀ¬πο-μάκρυνσης τῶν θρησκευτικῶν συμβόλων ἀπὸ τοὺς δημόσιους χώρους μετὰ τὴν προσφυγὴ στὰ ἑλληνικὰ δικαστήρια τριῶν δικηγόρων τὸν Νο¬έμ-βριο τοῦ 2009 μὲ ἀντίστοιχο αἴτημα. Τότε ὁ Ἀρχιεπίσκοπος εἶχε ἀντι-δράσει σὲ αὐτὲς τὶς ἐνέργειες λέγοντας μεταξὺ ἄλλων ὅτι «δὲν ἔχουν δι-καιώματα μόνο οἱ μειονότητες ἀλλὰ καὶ οἱ πλειονότητες». Παράλληλα ἡ Διαρκὴς Ἱερὰ Σύνοδος θὰ στείλει ἐκπρόσωπό της στὴν ἔνδικη διαδι¬κα¬σία σχετικὰ μὲ τὴν παρουσία χριστιανικῶν συμβόλων στὶς αἴθουσες τῶν ἑλληνικῶν δικαστηρίων. Πέραν τούτου ἡ Διαρκὴς Ἱερὰ Σύνοδος ἀπο¬φά-σισε «νὰ μελετήσει τὸ θέμα εὐρύτερα, γιὰ νὰ παρουσιασθεῖ ἡ θεολογικὴ ἀξία τῶν θρησκευτικῶν συμβόλων, ποὺ νοηματοδοτοῦν τὸν σεβασμὸ τοῦ ἀνθρώπινου προσώπου καὶ τὴν ἀξία τῆς ἑτερότητας»(3).
Ἀπὸ νομικὴ σκοπιὰ προεβλήθη τὸ ἐπιχείρημα ὅτι ἡ ἀπόφαση τοῦ ΕΔΔΑ ἀφορᾶ στὴν Ἰταλία, στὴν ὁποία ἰσχύει ὁ χωρισμὸς κράτους -ἐκ¬κλη¬σίας, ἐνῷ στὴ χώρα μας μὲ βάση τὸ Σύνταγμα ἰσχύει διαφορετικὸ καθεστώς(4). Ἀντίθετη ἄποψη τάσσεται ὑπὲρ τῆς καθαιρέσεως τῶν θρη¬σκευ¬τικῶν συμβόλων ἀπὸ τὰ ἑλληνικὰ σχολεῖα μὲ τὸ σκεπτικὸ ὅτι «...ἡ κοινωνία δικαιοῦται νὰ ἔχει θρησκευτικὲς ἀπόψεις. Τὸ κράτος εἶναι αὐτὸ ποὺ δὲν δικαιοῦται νὰ θρησκεύεται». Ἡ ἱστορικὴ ἐξέταση τοῦ θέματος καταδεικνύει ὅτι «ἡ διάκριση μεταξὺ κράτους καὶ κοινωνίας ἀνατρέχει στὴν ἱστορικὴ ἀντιπαλότητα τῆς θρησκεύουσας κοινωνίας, στὸ πρόσωπο τοῦ Ρωμαιοκαθολικισμοῦ-Παπισμοῦ, στὴν ἀρχὴ τῶν ἐθνικῶν κρατῶν στὴ Δύση». Ἀντίθετα στὴν Ἑλλάδα, ὅπως εἶναι γνωστό, ἡ συγκρότηση τοῦ κρά¬τους δὲν ὀφείλεται σὲ ἀντιπαλότητα θρησκείας καὶ κοινωνίας. Τὸ ἑλληνικὸ κράτος «προέκυψε κατ' εἰκόνα καὶ καθ' ὁμοίωση τῆς κοινωνίας τοῦ Ἑλληνορθόδοξου γένους»(5).
Ἐντούτοις ἀπὸ τὴ μεταπολίτευση καὶ ἐντεῦθεν καταβάλλεται προσ-πάθεια χωρισμοῦ τῆς Ἐκκλησίας ἀπὸ τὸ ἑλληνικὸ κράτος. Στὸ πλαίσιο αὐτὸ ἐπιχειρεῖται ἀξιοποίηση τῆς ἀποφάσεως τοῦ ΕΔΔΑ ἀπὸ ἐκείνους τοὺς κύκλους ποὺ ἐπιδιώκουν τὸ χωρισμό. Ὡς ἐκ τούτου τὸ ζήτημα τῆς ὕπαρξης ἢ ὄχι θρησκευτικῶν συμβόλων στὶς ἑλληνικὲς σχολικὲς αἴθουσες συνδέθηκε μεταξὺ ἄλλων μὲ τὸν ἐνδεδειγμένο (ὁμολογιακὸ ἢ μή) χαρα¬κτῆ¬ρα τοῦ μαθήματος τῶν θρησκευτικῶν καθὼς καὶ τὴν ὕπαρξη ἀλλο¬θρήσκων ἢ ἀθρήσκων μαθητῶν κυρίως μετὰ τὴν ἀλλαγὴ ποὺ ἐπῆλθε στὴ σύνθεση τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ τὴν τελευταία εἰκοσαετία συνεπείᾳ τῆς μετανάστευσης(6).
Πέραν αὐτῶν, ἡ ἀπόφαση τοῦ ΕΔΔΑ ἔθιξε ζητήματα ποὺ ἅπτονται τοῦ περιεχομένου τῆς ἐκπαίδευσης καὶ τοῦ παιδαγωγικοῦ προτύπου γιὰ τὶς χῶρες τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἑνώσεως σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν ἑρμηνεία τῆς ἴδιας τῆς ἔννοιας τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων. Ἤδη ἀπὸ καιροῦ ἔχουν ἐγερθεῖ ὑπαρξιακοῦ τύπου προβληματισμοὶ γι᾿ αὐτὸ ποὺ ὁ Ἀρχιεπί¬σκο-πος Ἀλβανίας κ. Ἀναστάσιος περιγράφει ὡς «προσπάθεια νὰ στηριχθεῖ ὁλόκληρο τὸ οἰκοδόμημα περὶ δικαιωμάτων τοῦ ἀνθρώπου ἁπλῶς καὶ μόνο στὴ λογική. Ἡ θεοποίηση τῆς λογικότητος τοῦ ἀνθρώπου ἐμφα¬νί-σθηκε ὡς ὑποκατάστατο τῆς πίστεως στὸ Θεό». Ἀναμφίβολα στὴ σημερινὴ ἐποχή, «...στὴν ὁποία παρατηρεῖται τό¬ση πολυμορφία ἰδεο¬λο¬γι-κῶν ἀπόψεων, δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπάρξει φιλοσοφικο-θρησκευτικὴ συμφωνία γι' αὐτὰ τὰ τεράστια ζητήματα»(7). Πάντως ἀξιοσημείωτη εἶναι ἡ ἄποψη ὅτι σημειώθηκε ἀλλαγὴ τῆς φύσεως τῶν ἀνθρωπίνων δικαι¬ω-μάτων μέσα στὸ κλίμα τῆς νεωτερικότητας.
Οἱ ἀντίπαλοί της διατείνονται ὅτι ἡ ἔννοια τῶν ἀνθρωπίνων δικαι¬ω-μάτων στὴν «μετανεωτερικὴ ἐποχὴ ἀποσκοπεῖ στὴν προστασία ἑνὸς ...ἀνθρώπινου ὄν¬τος, οὐδέτερου, ἄοσμου, παγκοσμίως τοῦ αὐτοῦ, χωρὶς ἰ-διαιτερότητες, χωρὶς πνευματικὸ περιεχόμενο, χωρὶς ἰδανικά, χωρὶς με¬τα-φυσικὰ προβλήματα, μὲ ὁμοιόμορφες καταναλωτικὲς συνήθειες καὶ ἠδο-νο¬θηρικοὺς σκοπούς. Τὸ ἄτομο αὐτὸ δὲν γνωρίζει πατρίδα καὶ ζεῖ σὲ ἕναν ἰσοπεδωμένο πολιτισμό. Δημιουρ¬γεῖται ἔτσι ὁ ἀνάνθρωπος ἢ ὁ με¬τάν-θρωπος» (8).
Στὸ μέτρο ποὺ συμβαίνει αὐτό, ἡ ἀπόφαση τοῦ ΕΔΔΑ ἀπηχεῖ τὶς με-ταμοντέρνες ἀντιλήψεις γιὰ τὴν κοινωνία, ὅπου «...ἡ σύγχρονη κοινωνία “ἀποσπασματοποιεῖται” καὶ μία πολυμορφία ἐπιμέρους θεωρήσεων τοῦ κό¬σμου καταλαμβάνουν τὸ χῶρο, ποὺ προηγουμένως κατεῖχαν συμπαγεῖς κοσμοθεω¬ρή¬σεις θρησκευτικοῦ ἢ πολιτικοῦ χαρακτήρα». Ἀναμ¬φισβή¬τη¬τα «...ἡ ὕπαρξη τῆς κοινωνίας τῶν πολιτῶν προϋποθέτει καθολικῆς τάξης ἰδέες καὶ παραδοχές, ποὺ ὡς κοινὰ πολιτισμικὰ στοιχεῖα ἀποτελοῦν τὸ ὑπόβαθρο τῆς συνοχῆς μεταξὺ τῶν ἐπιμέρους ἀτόμων καὶ ὁμάδων ποὺ τὴ συγκροτοῦν»(9). Οἱ ἀντιδράσεις στὴν ἀπόφαση τοῦ ΕΔΔΑ στὴν Ἰταλία, ὅπου ἡ συντριπτικὴ πλειοψηφία τοῦ πολιτικοῦ κόσμου καὶ τῆς κοινῆς γνώμης εἶναι ἀντίθετες, ἀναδεικνύουν τὸ πρόβλημα.
Στὴν Εὐρώπη οἱ ὑπερβολὲς τοῦ καθολικοῦ ἐκπαιδευτικοῦ συστήματος εἶναι γνωστές. Ὁ Εὐάγγελος Παπανοῦτσος ἀναφέρει χαρακτηριστικὰ ὅτι... «ὁ καθο¬λι¬κι¬σμὸς ...ἐπέβαλε ἕνα ἀνελεύθερο ἐκπαιδευτικὸ σύστημα, τὸ ὁποῖο ὑπὸ τὸ πρόσχημα τῶν θεολογικῶν ἐπιδιώξεων ἐξυπηρετοῦσε πολιτικὲς σκοπιμότητες». Οἱ ἀκρότητες ποὺ ὑπῆρξαν ὅμως στὴν ἐκπαι-δευτικὴ πολιτικὴ δὲν πρέπει, κατὰ τὸν Παπανοῦτσο, νὰ μᾶς κάνουν νὰ πα¬ραβλέψουμε μία ἄλλη ὑπερβολή: «...ἡ ἄλλη ἄποψη τῆς παιδείας, ποὺ ἔχει γιὰ συνθήματά της τὴν πίστη στὸ παιδὶ καὶ τὸ σεβασμὸ τῆς ἐλευ¬θε-ρίας του, ἔχασε τὴ συναίσθηση τῶν ὁρίων καὶ παρα¬στρά¬τησε σὲ ἀσύνετες ὑπερβολές. Ἀποξενώθηκε κι αὐτὴ ἀπὸ τὴν κριτικὴ συνείδηση κι έπεσε σ' ἕναν παροξυσμὸ ρομαντικό· ἔγινε παιδευτικὴ ἀναρχία». Ὁ Παπανοῦτσος ἐξυμνεῖ τὸ ἀρχαῖο ἑλληνικὸ παιδαγωγικὸ πρότυπο, διότι καὶ ἐκεῖνο ὁδη-γεῖ, «ἀλλὰ ὁδηγεῖ σὰν τὴν κριτικὴ συνείδηση, ποὺ ἐλέγχει αὐστηρὰ τὴν ὀκνηρία καὶ τὴν ἐπιπολαιότητα, χωρὶς νὰ δεσμεύει τὴν ἐλευθερία καὶ τὴν ὁρμὴ τοῦ στοχασμοῦ».
Γιὰ τὸν Παπανοῦτσο ἡ Εὐρώπη ὡς πρὸς τὴν παιδεία πρέπει νὰ συν-θέτει τὴν ἑλληνικὴ καὶ τὴν χριστιανική της πλευρά, διότι «ὁ Ἑλληνισμὸς καὶ ὁ Χρι¬στια¬νισμὸς μὲ ὅλα τὰ λογικὰ καὶ κοι¬νω¬νικὰ παρεπόμενά τους εἶναι τὰ δύο μεγάλα ρεύματα τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πο¬λιτισμοῦ· ἄλλοτε δια-σταυ¬ρώνονται καὶ ἑνώνουν τὰ νερά τους καὶ ἄλλοτε πάλι διαχω¬ρί¬ζονται καὶ ρέουν παράλληλα γιὰ ν' ἀνα¬μειχθοῦν παρακά¬τω». Ὑποστηρίζει ὅτι ἡ δημοκρατικὴ καὶ χριστιανικὴ Εὐρώπη τοῦ τέλους τοῦ 18ου καὶ τῶν ἀρχῶν τοῦ 19ου αἰώνα εἶναι ἀφ᾿ ἑνὸς ἡ Εὐρώπη μὲ κοινωνικὸ προσα¬να¬τολισμὸ τοῦ λαοῦ, καὶ ἀφ᾿ ἑτέρου ἡ Εὐρώπη τῆς κοι¬νωνικῆς ἰσότητας μὲ βάση τὰ λόγια τοῦ Χριστοῦ ὅτι ὅλοι εἴμαστε ἀδέλφια, ἀφοῦ εἴμαστε παιδιὰ τοῦ ἴδιου πατέρα, τοῦ Θεοῦ. Ἡ ἀρχαία ἑλληνικὴ κληρονομιὰ ὁδηγεῖ πρὸς τὴ διάκριση τῶν ὀλίγων ἀπὸ τοὺς πολλοὺς μὲ τὴν ἀρχικὴ ἔννοια τοῦ ὄρου «ἀριστοκράτης». Κατ' αὐτὸν τὸν τρόπο, ἡ σύνθεση τῶν δύο ἐπιρροῶν καλλιεργεῖ τὸ ἄριστο παιδαγωγικὸ ἦθος(10).
Ὡς πρὸς τὸ νομικὸ σκέλος τῆς ὑπόθεσης τῶν θρησκευτικῶν συμβόλων ὁ γράφων δέχεται τὴν ἐκτίμηση πὼς ἡ ἀπόφαση τοῦ ΕΔΔΑ ἔχει ἐρεί¬σμα¬τα στὸ νομικὸ καθεστὼς ποὺ διέπει τὴ σχέση Ἐκκλησίας-Πολιτείας στὴν Ἰταλία, μολο¬νότι οἱ ἀντιδρῶντες ἔχουν ἰδιαιτέρως ἰσχυρὰ ἐπιχειρήματα εὐρύτερου χαρα¬κτή¬ρα. Τὸ σκεπτικὸ ὅμως τῆς ἀποφάσεως αὐτῆς ὡς πρὸς τὸ μέρος ποὺ ἐπε¬κτεί¬νεται σὲ θέματα ἀγωγῆς τῶν νέων εἶναι κατὰ τὴ γνώμη τοῦ γράφοντος ἀπορ¬ριπτέο, καὶ ἡ γνώμη παιδαγωγῶν ὅπως τοῦ Εὐαγγέλου Παπανούτσου εἶναι ἀρ¬κούντως διαφωτιστική. Ἐρωτήματα ἐγείρονται ἐπιπλέον γιὰ τὸ ἰδεολογικὸ καὶ πολιτικὸ ὑπόβαθρο τῆς ἀπο-φά¬σεως, τὸ ὁποῖο ἐν πάσῃ περιπτώσει σαφῶς ὑπερ¬βαίνει τὰ ὅρια τῆς νομικῆς ἐπιχειρηματολογίας.
Γιῶργος Ἄθ. Τσοῦτσος
πολιτικὸς ἐπιστήμων, ἱστοριοδίφης, δημοσιογράφος
(Περιοδικὸ «Φιλογένεια», τόμ. ΙΒ΄ τεῦχ. 3 Ἰούλιος-Σεπτέμβριος 2010)
Παραπομπές
1. ᾿Αθ. Γ. Τσοῦτσος, Κράτος καὶ Ἱστορία, Ἀθήνα-Κομοτηνὴ 1990, σ. 207.
2. Ὀρθόδοξος Τύπος 1-1-2010, σ. 6.
3. Ἔθνος 16-4-2010, σ. 22.
4. ᾿Αν. Μαρίνος, «Τὰ θρησκευτικὰ σύμβολα στὰ σχολεῖα», εἰς Τὸ Βῆμα 22-11-2009.
5. ᾿Αθ. Ἀγγελόπουλος, «Ἡ Ἑλλάδα κράτος κατ' εἰκόνα καὶ καθ' ὁμοίωση τῆς κοινωνίας τῶν ἑλληνορθοδόξων», εἰς Τὸ Παρὸν 6-12-2009.
6. ᾿Αν. Μαρίνος, «Τὰ θρησκευτικὰ σύμβολα στὰ σχολεῖα», εἰς Ἑστία 29-1-2010.
7. Ἀναστάσιος, Ἀρχιεπίσκοπος Τιράνων καὶ πάσης Ἀλβανίας, Παγκοσμιότητα καὶ Ὀρ¬θο¬δο¬ξία, Ἀθήνα 2001, σ. 74-77.
8. Νίκ. Ἀντωνόπουλος, «Πολιτικὴ καὶ Διεθνεῖς Σχέσεις κατὰ τὸν Εἰκοστὸ Αἰῶνα», εἰς Τί μας κληροδότησε ὁ εἰκοστὸς αἰῶνας, Ἀθήνα 2001, σ. 71, 72.
9. Β. Φίλιας, Κοινωνιολογία τοῦ Πολιτισμοῦ, τόμ. 2ος, Ἀθήνα 2001, σ. 502-512.
10. Εὐάγ. Παπανοῦτσος, Φιλοσοφία καὶ Παιδεία, Ἀθήνα 1958, σ. 168-182.
Εγγραφή σε:
Αναρτήσεις (Atom)